ග්වාතමාලාව
ග්වාතමාලා ජනරජය República de Guatemala (ස්පාඤ්ඤ) | |
|---|---|
 Flag
 Coat of arms
| |
| උද්යෝග පාඨය: Libre crezca fecundo[1] (ස්පාඤ්ඤ) "නිදහසේ වැඩෙන්න සහ සරුසාර වෙන්න" | |
| ජාතික ගීය: Himno Nacional de Guatemala]] (සිංහල: "ග්වාතමාලාවේ ජාතික ගීය") | |
| නිල භාෂා(ව) | ස්පාඤ්ඤ භාෂාව |
| පිළිගත් ජාතික භාෂා(ව) | මායා භාෂා |
| පිළිගත් ප්‍රාදේශීය භාෂා(ව) |
|
| ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් (2018)[2] |
|
| ආගම (2017)[3] |
|
| ජාති නාම(ය) | ග්වාතමාලා චැපින් ග්වාතමාල්ටෙකෝ (පි) ග්වාතමාල්ටේකා (ගැ) |
| රජය | ඒකීය ජනාධිපති ජනරජය |
• ජනාධිපති | බර්නාඩෝ අරේවාලෝ |
• උප ජනාධිපති | කරින් හෙරේරා |
• කොංග්‍රසයේ සභාපති | නෙරී රාමෝස් |
| ව්‍යවස්ථාදායකය | ජනරජයේ කොන්ග්‍රසය |
| ස්වාධීනත්වය | |
• ස්පාඤ්ඤ අධිරාජ්‍යයෙන් ප්‍රකාශ කරන ලදී | 1821 සැප්තැම්බර් 15 |
• පළමු මෙක්සිකානු අධිරාජ්‍යයෙන් ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී | 1823 ජූලි 1 |
• මධ්‍යම ඇමරිකානු ෆෙඩරල් ජනරජයෙන් ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී. | 1839 අප්‍රේල් 17 |
• වත්මන් ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව | 1847 මාර්තු 21 |
| වර්ග ප්‍රමාණය | |
• සම්පූර්ණ | 108,889 km2 (42,042 sq mi) (105 වෙනි) |
• ජලය (%) | 0.4 |
| ජනගහණය | |
• 2023 ඇස්තමේන්තුව |  ඇ.ඩො. බිලියන 120.964[5] (70 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඇ.ඩො. 6,682[5] (108 වෙනි) |
| ගිනි (2014) | 48.3[6] ඉහළ |
| මාසද (2022) | ▼ 0.629[7] මධ්‍යම · 136 වෙනි |
| ව්‍යවහාර මුදල | ග්වාතමාලා ක්වෙට්සල් (GTQ) |
| වේලා කලාපය | UTC−6 (මධ්‍යම වේලා කලාපය) |
| දින ආකෘති | දිදි/මාමා/වවවව |
| රිය ධාවන මං තීරුව | දකුණ |
| ඇමතුම් කේතය | +502 |
| අන්තර්ජාල TLD | .gt |
.svg)
ග්වාතමාලාව, නිල වශයෙන් ග්වාතමාලා ජනරජය, මධ්‍යම ඇමරිකාවේ රටකි. එය උතුරින් සහ බටහිරින් මෙක්සිකෝවෙන්, ඊසාන දෙසින් බෙලීස්ගෙන්, නැගෙනහිරින් හොන්ඩුරාස්ගෙන් සහ ගිනිකොන දෙසින් එල් සැල්වදෝරයෙන් මායිම් වේ. එය ජල විද්‍යාත්මකව දකුණින් පැසිෆික් සාගරයෙන් සහ ඊසාන දෙසින් හොන්ඩුරාස් බොක්කෙන් මායිම් වේ.
නූතන ග්වාතමාලාවේ භූමිය මෙසෝඇමරිකාව පුරා විහිදී ගිය මායා ශිෂ්ටාචාරයේ හරය සත්කාරකත්වය දැරීය; 16 වන සියවසේදී, මෙයින් වැඩි කොටසක් ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් විසින් යටත් කර ගෙන නව ස්පාඤ්ඤයේ උපරාජිකත්වයේ කොටසක් ලෙස ප්‍රකාශ කරන ලදී. 1821 දී ග්වාතමාලාව ස්පාඤ්ඤයෙන් සහ මෙක්සිකෝවෙන් නිදහස ලබා ගත්තේය. 1823 සිට 1841 දක්වා එය මධ්‍යම ඇමරිකානු ෆෙඩරල් ජනරජයේ කොටසක් විය. 19 වන සියවසේ අග භාගය සඳහා, ග්වාතමාලාව අස්ථාවරත්වයට සහ සිවිල් ආරවුල් වලට ගොදුරු විය. 20 වන සියවසේ මුල් භාගයේ සිට, එක්සත් ජනපදයේ සහාය ඇතිව ඒකාධිපතියන් මාලාවක් විසින් එය පාලනය කරන ලදී. 1944 දී, ඒකාධිපති නායක ජෝර්ජ් උබිකෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී හිතවාදී හමුදා කුමන්ත්‍රණයකින් පෙරලා දැමූ අතර, සමාජ හා ආර්ථික ප්‍රතිසංස්කරණවලට තුඩු දුන් දශකයක් පුරා පැවති විප්ලවයක් ආරම්භ කළේය. 1954 දී, එක්සත් ජනපදයේ සහාය ලත් හමුදා කුමන්ත්‍රණයකින් විප්ලවය අවසන් වී ඒකාධිපතිත්වයක් ස්ථාපිත කරන ලදී.[8] 1960 සිට 1996 දක්වා, ග්වාතමාලාව එක්සත් ජනපද පිටුබලය ලත් රජය සහ වාමාංශික කැරලිකරුවන් අතර ලේ වැකි සිවිල් යුද්ධයකට මුහුණ දුන් අතර, ග්වාතමාලාවේ හමුදාව විසින් සිදු කරන ලද මායා ජනගහනය සමූලඝාතන ද ඇතුළුව.[9][10][11] එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය සාම ගිවිසුමක් සාකච්ඡා කළ අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ආර්ථික වර්ධනයක් සහ අනුප්‍රාප්තික ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී මැතිවරණ ඇති විය.
ග්වාතමාලාවේ ජීව විද්‍යාත්මකව වැදගත් සහ අද්විතීය පරිසර පද්ධති බහුල වීම තුළ ආවේණික විශේෂ රාශියක් ඇතුළත් වන අතර මෙසෝඇමරිකාව ජෛව විවිධත්ව උණුසුම් ස්ථානයක් ලෙස නම් කිරීමට දායක වේ.[12] අපනයන භාණ්ඩ වලින් පොහොසත් වුවද, ජනගහනයෙන් හතරෙන් එකක් පමණ (මිලියන 4.6) ආහාර අනාරක්ෂිතභාවයට මුහුණ දෙයි. අනෙකුත් ප්‍රධාන ගැටළු අතර දරිද්‍රතාවය, අපරාධ, දූෂණය, මත්ද්‍රව්‍ය ජාවාරම සහ සිවිල් අස්ථාවරත්වය ඇතුළත් වේ.
මිලියන 17.6 ක් පමණ ඇස්තමේන්තුගත ජනගහනයක් සහිත,[13][14] ග්වාතමාලාව මධ්‍යම ඇමරිකාවේ වඩාත්ම ජනාකීර්ණ රට වන අතර උතුරු ඇමරිකාවේ 4 වන වැඩිම ජනාකීර්ණ රට වන අතර ඇමරිකාවේ 11 වන වැඩිම ජනාකීර්ණ රට වේ. එහි අගනුවර සහ විශාලතම නගරය වන ග්වාතමාලාව නගරය මධ්‍යම ඇමරිකාවේ වඩාත්ම ජනාකීර්ණ නගරය වේ.
නිරුක්තිය
[සංස්කරණය]"ග්වාතමාලාව" යන නම පැමිණෙන්නේ නහුවාට්ල් වචනය වන කුආහ්ටෙමල්ලාන් හෙවත් "බොහෝ ගස් ඇති ස්ථානය" යන වචනයෙනි. එය "බොහෝ ගස්" සඳහා කයිචේ මායා වචනයෙන් ව්‍යුත්පන්න වූවකි[15][16] නැතහොත්, සමහර විට වඩාත් නිශ්චිතව කිවේට්/කුවාට්ලි ගස අයිසන්හාර්ටියා සඳහා ය. මෙම නම මුලින් මෙක්සිකාව විසින් ඉක්සිම්චේ හි කක්චිකෙල් නගරය හැඳින්වීමට භාවිතා කරන ලද නමුත් ස්පාඤ්ඤ යටත් විජිත සමයේදී මුළු රටම හැඳින්වීමට දීර්ඝ කරන ලදී.[17][18]
ඉතිහාසය
[සංස්කරණය]පූර්ව-කොලොම්බියානු
[සංස්කරණය]ග්වාතමාලාවේ මානව ජනාවාස පිළිබඳ පළමු සාක්ෂි ක්‍රි.පූ. 12,000 දක්වා දිව යයි. රටේ විවිධ ප්‍රදේශවලින් හමු වූ ඔබ්සිඩියානු ඊතල වැනි පුරාවිද්‍යාත්මක සාක්ෂි, ක්‍රි.පූ. 18,000 තරම් ඈත කාලයේ මානව පැවැත්මක් පෙන්නුම් කරයි.[19] මුල් ග්වාතමාලා පදිංචිකරුවන් දඩයම්කරුවන්-එකතු කරන්නන් වූ බවට පුරාවිද්‍යාත්මක සාක්ෂි තිබේ. ක්‍රි.පූ. 3500 වන විට ජනතාව විසින් බඩ ඉරිඟු වගාව දියුණු කර ඇත.[20] ක්‍රි.පූ. 6500 දක්වා දිවෙන ස්ථාන හයිලන්ඩ්ස් හි ක්විචේ කලාපයේ සහ මධ්‍යම පැසිෆික් වෙරළ තීරයේ සිපකේට් සහ එස්කුයින්ට්ලා හි සොයාගෙන ඇත.
පුරාවිද්‍යාඥයින් මෙසෝඇමරිකාවේ පූර්ව-කොලොම්බියානු ඉතිහාසය පූර්ව-ක්ලැසික් යුගය (ක්‍රි.පූ. 3000 සිට ක්‍රි.ව. 250 දක්වා), සම්භාව්‍ය යුගය (ක්‍රි.ව. 250 සිට 900 දක්වා) සහ පශ්චාත්-ක්ලැසික් යුගය (ක්‍රි.ව. 900 සිට 1500 දක්වා) ලෙස බෙදා ඇත.[21] මෑතක් වන තුරුම, පර්යේෂකයන් විසින් පූර්ව සම්භාව්‍ය යුගය, ගොවීන් කුඩා ගම්මානවල පැල්පත්වල ජීවත් වූ, ස්ථිර ගොඩනැගිලි කිහිපයක් සහිත, ආකෘතික කාල පරිච්ඡේදයක් ලෙස සලකනු ලැබීය. 20 වන සියවසේ අග භාගයේ සිට මෙම සංකල්පය අභියෝගයට ලක් වී ඇත්තේ එම කාල පරිච්ඡේදයේ සිට ස්මාරක ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය සොයා ගැනීමෙනි, උදාහරණයක් ලෙස නක්බේ, සුල්නාල්, එල් ටින්ටල්, වක්නා සහ එල් මිරඩෝර් යන මිරඩෝර් ද්‍රෝණියේ නගර.
මෙසෝඇමරිකානු ශිෂ්ටාචාරයේ සම්භාව්‍ය යුගය මායා ශිෂ්ටාචාරයේ උච්චතම අවස්ථාවට අනුරූප වේ. එය ග්වාතමාලාව පුරා අසංඛ්‍යාත ස්ථාන මගින් නිරූපණය කෙරේ, නමුත් විශාලතම සාන්ද්‍රණය පෙටෙන් හි ඇත. මෙම කාල පරිච්ඡේදය නාගරීකරණය, ස්වාධීන නගර-රාජ්‍යයන් බිහිවීම සහ අනෙකුත් මෙසෝඇමරිකානු සංස්කෘතීන් සමඟ සම්බන්ධතා මගින් සංලක්ෂිත වේ.[22]
මෙය ආසන්න වශයෙන් ක්‍රි.ව. 900 දක්වා පැවතුනි, සම්භාව්‍ය මායා ශිෂ්ටාචාරය බිඳ වැටුණි.[23] මායාවරු මධ්‍යම පහත් බිම්වල නගර බොහොමයක් අතහැර දැමූහ හෝ නියඟය නිසා ඇති වූ සාගතයකින් මිය ගියහ.[23] බිඳවැටීමට හේතුව විවාදයට ලක්ව ඇත, නමුත් නියඟ න්‍යාය මුදල් ලබා ගනිමින් පවතින අතර, එය විල් පාත්ති, පුරාණ පරාග සහ වෙනත් සාක්ෂි මගින් සහාය දක්වයි.[23] සෘතුමය කාන්තාරයක් ලෙස සැලකෙන ප්‍රදේශයක දීර්ඝ කාලීන නියඟ මාලාවක් මායාවරුන් විනාශ කිරීමට හේතු වූ බව සැලකේ. ඔවුන් තම ඝන ජනගහනය පවත්වා ගැනීම සඳහා නිතිපතා වර්ෂාපතනය මත විශ්වාසය තැබූහ.[24]
පශ්චාත්-සම්භාව්‍ය යුගය නියෝජනය කරන්නේ පෙටෙන් හි ඉට්සා, කොවොජ්, යාලයින් සහ කෙජාචේ වැනි කලාපීය රාජධානි සහ කඳුකරයේ මාම්, කි'චේ', කක්චිකෙල්, චජෝමා, ට්සුටුජිල්, පොකොම්චි', ක්'එක්චි' සහ චෝර්ටි' ජනයා විසිනි. ඔවුන්ගේ නගර මායා සංස්කෘතියේ බොහෝ අංග ආරක්ෂා කළේය.
කලාපය සංලක්ෂිත ඉහළ මට්ටමේ අන්තර්ක්‍රියා සහ සංස්කෘතික ව්‍යාප්තිය හේතුවෙන් මායා ශිෂ්ටාචාරය අනෙකුත් මෙසෝඇමරිකානු ශිෂ්ටාචාර සමඟ බොහෝ ලක්ෂණ බෙදා ගනී. ලිවීම, අභිලේඛන සහ දින දර්ශනය වැනි දියුණුව මායාවරුන් සමඟ ආරම්භ නොවීය; කෙසේ වෙතත්, ඔවුන්ගේ ශිෂ්ටාචාරය ඒවා සම්පූර්ණයෙන්ම වර්ධනය කළේය. හොන්ඩුරාස්, බෙලීස්, ග්වාතමාලාව සහ උතුරු එල් සැල්වදෝරයේ සිට මධ්‍යම මෙක්සිකෝව දක්වා උතුරට, මායා ප්‍රදේශයේ සිට කිලෝමීටර් 1,000 (සැතපුම් 620) ට වඩා දුරින් මායා බලපෑම හඳුනාගත හැකිය. මායා කලාව සහ ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය තුළ බොහෝ බාහිර බලපෑම් දක්නට ලැබෙන අතර, ඒවා සෘජු බාහිර ආක්‍රමණවලට වඩා වෙළඳාම සහ සංස්කෘතික හුවමාරුවේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස සැලකේ.
ස්පාඤ්ඤ යුගය (1519-1821)
[සංස්කරණය]
නව ලෝකයට පැමිණීමෙන් පසු, ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් 1519 දී ආරම්භ වූ ග්වාතමාලාව වෙත ගවේෂණ කිහිපයක් ආරම්භ කළහ. වැඩි කල් නොගොස්, ස්පාඤ්ඤ සම්බන්ධතා හේතුවෙන් වසංගතයක් ඇති වූ අතර එය ස්වදේශික ජනගහනය විනාශ කළේය. මෙක්සිකෝව යටත් කර ගැනීමට නායකත්වය දුන් හර්නන් කෝර්ටෙස්, කපිතාන් ගොන්සාලෝ ද අල්වරාඩෝ සහ ඔහුගේ සහෝදරයා වන පෙඩ්‍රෝ ද අල්වරාඩෝට මෙම භූමිය යටත් කර ගැනීමට අවසර ලබා දුන්නේය. අල්වරාඩෝ මුලින්ම කක්චිකෙල් ජාතිය සමඟ මිත්‍ර වූයේ ඔවුන්ගේ සාම්ප්‍රදායික ප්‍රතිවාදීන් වන කිචේ (ක්විචේ) ජාතියට එරෙහිව සටන් කිරීමට ය. අල්වරාඩෝ පසුව කක්චිකෙල්ට එරෙහිව හැරී, අවසානයේ මුළු කලාපයම ස්පාඤ්ඤ ආධිපත්‍යයට යටත් කළේය.[26]
යටත් විජිත සමයේදී, ග්වාතමාලාව ප්‍රේක්ෂකයෙකු, ස්පාඤ්ඤයේ කපිතාන්සි-ජෙනරාල් (කැපිටානියා ජෙනරාල් ඩි ග්වාතමාලාව) සහ නිව් ස්පාඤ්ඤයේ (මෙක්සිකෝවේ) කොටසක් විය.[27] පළමු අගනුවර වන විලා ද සන්තියාගෝ ද ග්වාතමාලාව (දැන් ටෙක්පන් ග්වාතමාලාව ලෙස හැඳින්වේ), 1524 ජූලි 25 වන දින කක්චිකෙල් අගනුවර වන ඉක්සිම්චේ අසල ආරම්භ කරන ලදී. 1527 නොවැම්බර් 22 වන දින විලා ඩි සන්තියාගෝ ඩි ග්වාතමාලාව වෙත කක්චිකෙල් ප්‍රහාරයක් හේතුවෙන් අගනුවර සියුඩාඩ් වීජා වෙත ගෙන යන ලදී. ඇමරිකානු පැසිෆික් වෙරළ තීරයේ එහි උපායමාර්ගික පිහිටීම හේතුවෙන්, ග්වාතමාලාව ස්පාඤ්ඤයට අයත් පිලිපීනය හරහා ලතින් ඇමරිකාව ආසියාවට සම්බන්ධ කරන ට්‍රාන්ස්පැසිෆික් මැනිලා ගැලියන් වෙළඳාමට අතිරේක නෝඩයක් බවට පත්විය.[28]
1541 සැප්තැම්බර් 11 වන දින, අධික වර්ෂාව සහ භූමිකම්පා හේතුවෙන් අගුවා ගිනි කන්දේ ආවාටයේ කලපුව කඩා වැටුණු විට නව අගනුවර ජලයෙන් යට විය; ඉන්පසු අගනුවර කිලෝමීටර 6 (සැතපුම් 4) ක් දුරින්, දැන් යුනෙස්කෝ ලෝක උරුම අඩවියක් වන පැන්චෝයි නිම්නයේ ඇන්ටිගුවා වෙත ගෙන යන ලදී. 1773–1774 දී භූමිකම්පා කිහිපයකින් මෙම නගරය විනාශ විය. ස්පාඤ්ඤයේ රජු අගනුවර එහි වත්මන් ස්ථානයට එර්මිටා නිම්නය වෙත ගෙන යාමට අවසර දුන් අතර එය වර්ජන් ඩෙල් කාමන් වෙනුවෙන් කැප කරන ලද කතෝලික පල්ලියක් ලෙස නම් කර ඇත. මෙම නව අගනුවර 1776 ජනවාරි 2 වන දින ආරම්භ කරන ලදී.
නිදහස සහ මධ්‍යම ඇමරිකාව (1821-1847)
[සංස්කරණය]
1821 සැප්තැම්බර් 15 වන දින, චියාපාස්, ග්වාතමාලාව, එල් සැල්වදෝරය, නිකරගුවාව, කොස්ටාරිකාව සහ හොන්ඩුරාස් වලින් සමන්විත ස්පාඤ්ඤ අධිරාජ්‍යයේ පරිපාලන කලාපයක් වන ග්වාතමාලාවේ කපිතාන් ජෙනරාල්වරයා සහ ගබිනෝ ගයින්සා ෆර්නැන්ඩස් ද මෙඩ්‍රානෝ, ග්වාතමාලාවේ පැවති ප්‍රසිද්ධ රැස්වීමකදී ස්පාඤ්ඤයෙන් නිදහස නිල වශයෙන් ප්‍රකාශ කළහ. ස්පාඤ්ඤයෙන් නිදහස ලබා ගත් අතර, ග්වාතමාලාවේ කපිතාන් ජෙනරාල්වරයා අගස්ටින් ද ඉටුර්බයිඩ් යටතේ පළමු මෙක්සිකානු අධිරාජ්‍යයට සම්බන්ධ විය.
පළමු අධිරාජ්‍යය යටතේ, මෙක්සිකෝව එහි විශාලතම භෞමික ප්‍රමාණයට ළඟා වූ අතර, උතුරු කැලිෆෝනියාවේ සිට මධ්‍යම ඇමරිකාවේ පළාත් දක්වා (එවකට කොලොම්බියාවේ කොටසක් වූ පැනමාව හැර) විහිදී ගියේය, එය මුලින් මෙක්සිකානු අධිරාජ්‍යයේ කොටසක් වීමට අනුමත නොකළ නමුත් නිදහස ලැබීමෙන් ටික කලකට පසු අධිරාජ්‍යයට එක් විය. මෙම කලාපය යටත් විජිත සමය පුරාම විධිමත් ලෙස නව ස්පාඤ්ඤයේ උප රාජකීයත්වයේ කොටසක් වූ නමුත් ප්‍රායෝගික කාරණයක් ලෙස වෙන වෙනම පරිපාලනය කර තිබුණි. ග්වාතමාලාව තමන්ගේම ධජය නිර්මාණය කළේ 1825 වන තෙක් නොවේ.[29]
1838 දී හොන්ඩුරාස් නායක ෆ්‍රැන්සිස්කෝ මොරසාන් සහ ග්වාතමාලා ජෝස් ෆ්‍රැන්සිස්කෝ බැරුන්ඩියා යන ලිබරල් හමුදා ග්වාතමාලාව ආක්‍රමණය කර සැන් සූර් වෙත ළඟා වූ අතර එහිදී ඔවුන් එවකට හමුදා අණ දෙන නිලධාරියෙකු සහ පසුව ග්වාතමාලාවේ පළමු ජනාධිපතිවරයා වූ රෆායෙල් කැරේරාගේ මාමණ්ඩිය වූ චුවා අල්වාරෙස්ව ඝාතනය කළහ. ලිබරල් හමුදා ග්වාතමාලා කොඩිලෝගේ අනුගාමිකයින්ට අනතුරු ඇඟවීමක් ලෙස අල්වාරෙස්ගේ හිස පයික් එකක එල්ලා තැබූහ.[30] ආක්‍රමණය ගැන දැනගත් වහාම මොරාසාන්ට මුහුණ දීමට පැමිණ මැටක්වෙස්කුයින්ට්ලා හි සිටි කැරේරා සහ ඔහුගේ බිරිඳ පෙට්‍රෝනා - මොරාසාන්ගේ සොහොනේදී පවා කිසි විටෙකත් සමාව නොදෙන බවට දිවුරුම් දුන්හ; පවුලේ සාමාජිකයන්ගෙන් පළි නොගන්නා කිසිවෙකුට ගරු කිරීමට නොහැකි බව ඔවුන්ට හැඟුණි.[31]
කැරේරා පිළිගන්නේ නැති - විශේෂයෙන් කැරේරා අමු ලේ වලින් ඝාතනය කිරීමට අකමැති බැරුන්ඩියාට නොව - තානාපතිවරුන් කිහිප දෙනෙකු යැවීමෙන් පසු, මොරාසාන් ගිනිගත් භූමි ප්‍රහාරයක් ආරම්භ කළ අතර, ඔහුගේ මාර්ගයේ ගම්මාන විනාශ කර ඔවුන්ගේ වත්කම් පැහැර ගත්තේය. කැරේරා හමුදාවන්ට කඳුකරයේ සැඟවීමට සිදු විය.[32] කැරේරා සම්පූර්ණයෙන්ම පරාජය වූ බව විශ්වාස කරමින්, මොරසාන් සහ බැරුන්ඩියා ග්වාතමාලා නගරයට ගමන් කළ අතර, ප්‍රාන්ත ආණ්ඩුකාර පේද්‍රෝ වැලන්සුවේලා සහ කොන්සර්වේටිව් අයිසිනේනා වංශයේ සාමාජිකයින් විසින් ඔවුන්ව ගැලවුම්කරුවන් ලෙස පිළිගනු ලැබූ අතර, ඔවුන් ලිබරල් බලඇණියකට අනුග්‍රහය දැක්වීමට යෝජනා කළ අතර, වැලන්සුවේලා සහ බැරුන්ඩියා මොරසාන්ට ඇති ඕනෑම මූල්‍ය ගැටලුවක් විසඳීමට අවශ්‍ය සියලු ග්වාතමාලා සම්පත් ලබා දුන්හ.[33] දෙපාර්ශවයේම ක්‍රියෝලෝවරු අවසානයේ මොරසාන් වැනි ක්‍රියෝලෝ කෞඩිලෝ කෙනෙකු සිටින බව අලුයම වන තුරු සැමරූ අතර, ඔහු ගොවි කැරැල්ල මැඩපැවැත්වීමට සමත් විය.[34]
මොරසාන් ලොස් ඇල්ටෝස්ට සහාය දැක්වීමට එම ආදායම භාවිතා කළ අතර පසුව වැලන්සුවේලා වෙනුවට අයිසිනේනා වංශයේ සාමාජිකයෙකු වන මරියානෝ රිවේරා පාස් පත් කළේය, නමුත් ඔහු 1829 දී රාජසන්තක කරන ලද කිසිදු දේපලක් එම වංශයට ආපසු ලබා දුන්නේ නැත. පළිගැනීමක් ලෙස, ජුවාන් ජෝස් ද අයිසිනේනා වයි පිනෝල් ටික වේලාවකට පසු සැන් සැල්වදෝරයේ මධ්‍යම ඇමරිකානු සම්මේලනය විසුරුවා හැරීමට ඡන්දය දුන් අතර, මොරසාන්ට ඔහුගේ ෆෙඩරල් වරම සඳහා සටන් කිරීමට එල් සැල්වදෝරයට ආපසු යාමට බල කෙරුනි. අතරමගදී, කැරේරාට උදව් කිරීම සඳහා දඬුවමක් ලෙස මොරසාන් නැගෙනහිර ග්වාතමාලාවේ මර්දනය වැඩි කළේය.[35] මොරසාන් එල් සැල්වදෝරයට ගොස් ඇති බව දැනගත් කැරේරා, ඉතිරිව සිටි කුඩා හමුදාව සමඟ සලාමා අල්ලා ගැනීමට උත්සාහ කළ නමුත් පරාජයට පත් වූ අතර, ඔහුගේ සහෝදරයා වන ලෝරියානෝ සටනේදී අහිමි විය. මිනිසුන් කිහිප දෙනෙකු පමණක් ඉතිරිව සිටියදී, ඔහු දරුණු ලෙස තුවාල ලබා සනරාටේ වෙත පලා යාමට සමත් විය.[36] තරමක් සුවය ලැබීමෙන් පසු, ඔහු ජුටියාපා හි කඳවුරකට පහර දී කුඩා කොල්ලයක් ලබා ගත් අතර එය ඔහු සමඟ පැමිණි ස්වේච්ඡා සේවකයන්ට ලබා දුන්නේය. ඉන්පසු ඔහු ග්වාතමාලාව අසල පෙටාපා වෙත පහර දීමට සූදානම් වූ අතර එහිදී ඔහු ජයග්‍රහණය කළේය, නමුත් විශාල ජීවිත හානි සිදු විය.[37]
එම වසරේ සැප්තැම්බර් මාසයේදී කැරේරා ග්වාතමාලාවේ අගනුවරට ප්‍රහාරයක් එල්ල කිරීමට උත්සාහ කළ නමුත් ලිබරල් ජෙනරාල් කාලෝස් සලාසාර් කැස්ත්‍රෝ විලා නුවේවා හි ක්ෂේත්‍රවලදී ඔහුව පරාජය කළ අතර කැරේරාට පසුබැසීමට සිදු විය.[38] ක්වෙට්සාල්ටෙනැන්ගෝ අල්ලා ගැනීමට අසාර්ථක උත්සාහයකින් පසු, කැරේරා වට කර තුවාල ලැබීය. 1823 දී විසෙන්ට් ෆිලිසෝලා පැමිණි දා සිට ක්වෙට්සාල්ටෙනැන්ගෝ හි සිටි මෙක්සිකානු ජෙනරාල් අගස්ටින් ගුස්මාන්ට යටත් වීමට ඔහුට සිදු විය. එල් සැල්වදෝරයේ ෆ්‍රැන්සිස්කෝ ෆෙරේරාගේ ප්‍රහාරවලට එරෙහිව සටන් කිරීම සඳහා ග්වාතමාලා ගොවීන්ගේ සහාය ඔහුට අවශ්‍ය වූ නිසා, මොරසාන්ට කැරේරාට වෙඩි තැබීමට අවස්ථාව ලැබුණද, එසේ නොකළේය. ඒ වෙනුවට, මොරසාන් කිසිදු ආයුධයක් නොමැතිව මිටා හි කුඩා බලකොටුවක් භාරව කැරේරා හැර ගියේය. මොරසාන් එල් සැල්වදෝරයට පහර දීමට යන බව දැනගත් ෆ්‍රැන්සිස්කෝ ෆෙරේරා කැරේරාට ආයුධ සහ පතොරම් ලබා දී ග්වාතමාලා නගරයට පහර දීමට ඔහුට ඒත්තු ගැන්වීය.[39]
මේ අතර, කැරෙරා සහ ඔහුගේ හමුදාවන් නිශ්චිතවම මර්දනය කිරීමට දැඩි උපදෙස් තිබියදීත්, සලාසාර් ඔහු සමඟ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රිකව සාකච්ඡා කිරීමට උත්සාහ කළේය; විලා නුවෙවා සටනේ සිට ක්‍රියාත්මක වූ ග්වාතමාලානු අගනුවර බලකොටු ඉවත් කිරීමෙන් ඔහු කැරෙරාට බිය හෝ අවිශ්වාසය නොකළ බව පෙන්වීමට පවා ගියේය.[38] සලාසාර්ගේ යහපත් විශ්වාසය සහ ෆෙරේරාගේ ආයුධ වලින් ප්‍රයෝජන ගනිමින්, කැරෙරා 1839 අප්‍රේල් 13 වන දින ග්වාතමාලාව පුදුමයට පත් කළේය; සලාසාර්, මරියානෝ ගල්වෙස් සහ බරුන්ඩියා කැරෙරාගේ මිලීෂියා භටයින් පැමිණීමට පෙර පලා ගියහ. සලාසාර්, ඔහුගේ රාත්‍රී කමිසයෙන්, අසල්වැසි නිවාසවල වහලවල් සවි කර රැකවරණය පැතුවේය,[40][41] ගොවියෙකු ලෙස වෙස්වලාගත් දේශ සීමාවට ළඟා විය.[40][41] සලාසාර් ඉවත්ව යාමත් සමඟ, කැරෙරා රාජ්‍ය නායකයා ලෙස රිවේරා පාස් නැවත පත් කළේය.
1838 සහ 1840 අතර ක්වෙට්සාල්ටෙනැන්ගෝ නගරයේ බෙදුම්වාදී ව්‍යාපාරයක් ලොස් ඇල්ටෝස් හි බිඳී ගිය රාජ්‍යය ආරම්භ කළ අතර ග්වාතමාලාවෙන් නිදහස ඉල්ලා සිටියේය. ග්වාතමාලාවේ ලිබරල් පක්ෂයේ වැදගත්ම සාමාජිකයින් සහ කොන්සර්වේටිව් රෙජිමේ ලිබරල් සතුරන් එල් සැල්වදෝරයේ පිටුවහල් කර ලොස් ඇල්ටෝස් වෙත සංක්‍රමණය විය.[42] ලොස් ඇල්ටෝස් හි ලිබරල්වාදීන් රිවේරා පාස්ගේ කොන්සර්වේටිව් රජය දැඩි ලෙස විවේචනය කිරීමට පටන් ගත්හ.[42] ලොස් ඇල්ටෝස් යනු පැරණි ග්වාතමාලාවේ ප්‍රධාන නිෂ්පාදන සහ ආර්ථික ක්‍රියාකාරකම් සහිත කලාපයයි. ලොස් ඇල්ටෝස් නොමැතිව, කොන්සර්වේටිව්වරුන්ට මධ්‍යම ඇමරිකාවේ ග්වාතමාලාව ආධිපත්‍යය ලබා දුන් බොහෝ සම්පත් අහිමි විය.[42] ග්වාතමාලාවේ රජය සාමකාමී විසඳුමකට එළඹීමට උත්සාහ කළ නමුත් වසර දෙකක ලේ වැකි ගැටුමක් ඇති විය.
1839 අප්‍රේල් 17 වන දින, ග්වාතමාලාව මධ්‍යම ඇමරිකානු එක්සත් පළාත්වලින් ස්වාධීන බව ප්‍රකාශ කළේය. 1840 දී, බෙල්ජියම මධ්‍යම ඇමරිකාවේ බලපෑම් කිරීමේ උත්සාහයක් ලෙස කැරේරාගේ නිදහස් ව්‍යාපාරයට සහාය දැක්වීමේ බාහිර මූලාශ්‍රයක් ලෙස ක්‍රියා කිරීමට පටන් ගත්තේය. බෙල්ජියම් රජු I වන ලියෝපෝල්ඩ් විසින් පත් කරන ලද කොම්පැග්නි බෙල්ජ් ඩි කොලනිසේෂන් (බෙල්ජියම් ජනපදකරණ සමාගම), මධ්‍යම ඇමරිකාවේ අසාර්ථක බ්‍රිතාන්‍ය නැගෙනහිර වෙරළ තීරයේ වාණිජ හා කෘෂිකාර්මික සමාගම වෙනුවට සැන්ටෝ ටොමස් ඩි කැස්ටිලා හි පරිපාලකයා බවට පත්විය.[43] යටත් විජිතය අවසානයේ බිඳ වැටුණද, බෙල්ජියම 19 වන සියවසේ මැද භාගයේදී කැරෙරාට සහාය දැක්වීම දිගටම කරගෙන ගිය නමුත්, බ්‍රිතාන්‍යය කැරෙරාගේ ප්‍රධාන ව්‍යාපාරික සහ දේශපාලන හවුල්කරු විය.[44] 1844 දී රෆායෙල් කැරෙරා ග්වාතමාලා ආණ්ඩුකාරවරයා ලෙස තේරී පත් විය.
ජනරජය
[සංස්කරණය]1847 මාර්තු 21 වන දින, ග්වාතමාලාව තමන් ස්වාධීන ජනරජයක් ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කළ අතර කැරේරා එහි පළමු ජනාධිපතිවරයා බවට පත්විය.
කැරේරා රජය (1847-1851)
[සංස්කරණය]ජනාධිපති ධුරයේ පළමු ධුර කාලය තුළ, කැරේරා රට ආන්තික ගතානුගතිකත්වයෙන් සාම්ප්‍රදායික මධ්‍යස්ථභාවයකට ගෙන ආවේය; 1848 දී, මාස කිහිපයක් තිස්සේ රට කැලඹිලි සහිත තත්වයක පැවතීමෙන් පසු, ලිබරල්වාදීන්ට ඔහුව ධුරයෙන් පලවා හැරීමට හැකි විය.[45][46] කැරේරා තමාගේම නිදහස් කැමැත්තෙන් ඉල්ලා අස්වී මෙක්සිකෝවට ගියේය. නව ලිබරල් තන්ත්‍රය අයිසිනේනා පවුල සමඟ මිත්‍ර වූ අතර, කැරේරා නැවත ග්වාතමාලා භූමියට පැමිණියහොත් ඔහුට මරණ දඬුවම නියම කරන නීතියක් ඉක්මනින් සම්මත කළේය.[45]
ක්වෙට්සාල්ටෙනැන්ගෝ හි ලිබරල් ක්‍රියෝලෝස් මෙහෙයවනු ලැබුවේ කොරෙජිඩෝර් ජෙනරාල් මරියානෝ පැරේඩෙස් ජනාධිපති ධුරය භාර ගැනීම සඳහා ග්වාතමාලා නගරයට කැඳවීමෙන් පසු නගරය අත්පත් කරගත් ජෙනරාල් අගස්ටින් ගුස්මාන් විසිනි.[47] 1848 අගෝස්තු 26 වන දින ඔවුන් ප්‍රකාශ කළේ ලොස් ඇල්ටෝස් නැවත වරක් ස්වාධීන රාජ්‍යයක් බවයි. නව රාජ්‍යයට එල් සැල්වදෝරයේ ඩොරෝටියෝ වස්කොන්සෙලෝස්ගේ රෙජිමේ සහ කැරේරාගේ දිවුරුම් දුන් සතුරන් වූ විසෙන්ට් සහ සෙරපියෝ කෲස්ගේ කැරලිකාර ගරිල්ලා හමුදාවේ සහාය ලැබුණි.[48] අන්තර්කාලීන රජය මෙහෙයවනු ලැබුවේ ගුස්මාන් විසින්ම වන අතර ෆ්ලොරෙන්සියෝ මොලිනා සහ පූජක ෆර්නැන්ඩෝ ඩාවිලා ඔහුගේ කැබිනට් සාමාජිකයින් ලෙස සිටියහ.[49] 1848 සැප්තැම්බර් 5 වන දින, ක්‍රියෝලෝස් ඇල්ටෙන්සස්වරු ෆර්නැන්ඩෝ ඇන්ටෝනියෝ මාටිනෙස්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් විධිමත් රජයක් තෝරා ගත්හ.
මේ අතර, කැරේරා ග්වාතමාලාවට ආපසු යාමට තීරණය කළ අතර එසේ කළේ හියුහුටෙනැන්ගෝ වෙත ඇතුළු වූ අතර එහිදී ඔහු ස්වදේශික නායකයින් හමුවී ජයග්‍රහණය කිරීමට එක්සත්ව සිටිය යුතු බව ඔවුන්ට පැවසීය; නායකයින් එකඟ වූ අතර සෙමින් වෙන් වූ ස්වදේශික ප්‍රජාවන් කැරේරාගේ නායකත්වය යටතේ නව ඉන්දියානු අනන්‍යතාවයක් වර්ධනය කිරීමට පටන් ගත්හ.[50] මේ අතර, ග්වාතමාලාවේ නැගෙනහිර කොටසේ, ජලපා කලාපය වඩ වඩාත් භයානක විය; 1849 දී කොරෙජිඩෝර් කාර්යාලය අත්පත් කර ගැනීමට උත්සාහ කිරීමෙන් පසු හිටපු ජනාධිපති මරියානෝ රිවේරා පාස් සහ කැරලි නායක විසෙන්ට් කෲස් යන දෙදෙනාම එහිදී ඝාතනය කරන ලදී.[50]
කැරේරා හියුහෙටෙනැන්ගෝ හි චියන්ට්ලා වෙත පැමිණි විට, ඔහුට ඇල්ටෙන්සස් තානාපතිවරුන් දෙදෙනෙකු ලැබුණු අතර, ඔවුන් පැවසුවේ ඔවුන්ගේ සොල්දාදුවන් ඔහුගේ හමුදාවන්ට එරෙහිව සටන් නොකරන බවත්, එය 1840 දී මෙන් ස්වදේශික කැරැල්ලකට තුඩු දෙන බවත්ය; කැරේරාගෙන් ඔවුන්ගේ එකම ඉල්ලීම වූයේ ස්වදේශිකයන් පාලනය යටතේ තබා ගැනීමයි.[50] ඇල්ටෙන්සස්වරු ඊට එකඟ නොවූ අතර, ගුස්මාන් සහ ඔහුගේ හමුදාවන්ගේ නායකත්වයෙන් ඔවුන් කැරේරා පසුපස හඹා යාමට පටන් ගත්හ; කොඩිලෝ සැඟවී, ඔහුගේ ස්වදේශික සගයන්ගේ උදව්වෙන් සහ මිගෙල් ගාර්ෂියා ග්‍රැනඩෝස්ගේ හමුදා ඔහුව සොයමින් ග්වාතමාලාවේ සිට පැමිණි විට ඔවුන්ගේ ආරක්ෂාව යටතේ සිටියේය.[50]
නිලධාරි ජෝස් වික්ටර් සවාලා සුචිටෙපෙක්ස් හි කොරෙජිඩෝර් ලෙස පත් කර ඇති බව දැනගත් විට, කැරේරා සහ ඔහුගේ ජැකල්ටෙකෝ ආරක්ෂකයින් සියයක් ඔහුගේ පැරණි මිතුරා හමුවීමට ජගුවර් වලින් පිරුණු භයානක වනාන්තරයක් තරණය කළහ. සවාලා ඔහුව අල්ලා නොගත්තා පමණක් නොව, ඔහුගේ නියෝග යටතේ සේවය කිරීමට එකඟ වූ අතර, එමඟින් ග්වාතමාලාවේ ලිබරල් සහ කොන්සර්වේටිව්වරුන් දෙදෙනාටම කැරේරා සමඟ සාකච්ඡා කිරීමට හෝ ක්වෙට්සාල්ටෙනැන්ගෝ සහ ජලපා යන පෙරමුණු දෙකක සටන් කිරීමට සිදුවන බවට ප්‍රබල පණිවිඩයක් යවන ලදී.[51] කැරේරා ක්වෙට්සාල්ටෙනැන්ගෝ ප්‍රදේශයට ආපසු ගිය අතර, සැවාලා උපායශීලී උපාමාරුවක් ලෙස සුචිටෙපෙක්වෙස් හි රැඳී සිටියේය.[52] කැරේරාට පැරේඩෙස්හි කැබිනට් සාමාජිකයෙකුගෙන් පැමිණි අතර, ඔහුට ස්වදේශික ජනගහනය පාලනය කිරීමට තමා සතු බවත්, ඔවුන් සන්සුන් කරන බවට පැරේඩෙස් සහතික කළ බවත් පැවසීය.[51] තානාපතිවරයා ග්වාතමාලා නගරයට ආපසු පැමිණි විට, ඔහු ජනාධිපතිවරයාට කැරේරා පැවසූ සියල්ල පැවසූ අතර, ස්වදේශික හමුදා බලවත් බව පැවසීය.[53]
ගුස්මාන් පැරේඩෙස් තානාපතිවරුන්ගේ තවත් කණ්ඩායමක් හමුවීමට ඇන්ටිගුවා වෙත ගියේය; ලොස් ඇල්ටෝස් නැවත ග්වාතමාලාවට එක්වන බවත්, දෙවැන්න ගුස්මාන්ට ඔහුගේ සතුරා පරාජය කිරීමට සහ පැසිෆික් සාගරයේ වරායක් ගොඩනැගීමට උපකාර කරන බවත් ඔවුන් එකඟ විය.[53] මෙවර ගුස්මාන්ට ජයග්‍රහණය ගැන විශ්වාසයි, නමුත් ඔහු නොමැති විට කැරේරා සහ ඔහුගේ ස්වදේශික සගයන් ක්වෙට්සාල්ටෙනැන්ගෝ අල්ලා ගත් විට ඔහුගේ සැලැස්ම වාෂ්ප විය; කැරේරා ඉග්නාසියෝ යිරිගොයන් කොරෙගිඩෝර් ලෙස පත් කළ අතර කලාපය පාලනය යටතේ තබා ගැනීම සඳහා ඔහු කිචේ, ක්වාන්ජොබල් සහ මාම් නායකයින් සමඟ වැඩ කළ යුතු බව ඔහුට ඒත්තු ගැන්වීය.[54] පිටතට යන අතරතුර, යිරිගොයන් මිතුරෙකුට මැසිවිලි නැඟුවේය: "දැන් ඔහු ඉන්දියානුවන්ගේ රජු, ඇත්තෙන්ම!"[54]
ගුස්මාන් පසුව ජලපා බලා පිටත්ව ගිය අතර, එහිදී ඔහු කැරලිකරුවන් සමඟ ගිවිසුමක් ඇති කර ගත් අතර, ලුයිස් බට්‍රෙස් ජුවාරෝස් ජනාධිපති පරෙඩෙස්ට කැරේරා සමඟ කටයුතු කිරීමට ඒත්තු ගැන්වීය. මාස කිහිපයක් ඇතුළත ග්වාතමාලාවේ නගරයට ආපසු පැමිණි කැරේරා, ජනාකීර්ණ බටහිර කඳුකරයේ ඉන්දියානු ප්‍රජාවන්ගේ මිලිටරි හා දේශපාලන සහයෝගයෙන් සහාය ලැබූ අණ දෙන නිලධාරියා විය.[55] 1844 සිට 1848 දක්වා පළමු ජනාධිපති ධුර කාලය තුළ, ඔහු අධික ගතානුගතිකත්වයෙන් රට නැවත මධ්‍යස්ථ පාලනයකට ගෙන ආ අතර, - ජුවාන් ජෝස් ද අයිසිනේනා වයි පිනෝල් සහ පේද්‍රෝ ද අයිසිනේනාගේ උපදෙස් මත - 1854 දී අනුමත කරන ලද කොන්කෝඩට් එකක් සමඟ රෝමයේ පල්ලිය සමඟ සබඳතා යථා තත්ත්වයට පත් කළේය.[56]
දෙවන කැරේරා රජය (1851-1865)
[සංස්කරණය]
1849 දී කැරේරා පිටුවහල් කිරීමෙන් පසු, එල් සැල්වදෝරයේ ජනාධිපති ඩොරෝටියෝ වස්කොන්සෙලෝස්, ග්වාතමාලාවේ ලිබරල්වාදීන්ට සරණාගතභාවය ලබා දුන් අතර, ඔවුන් විවිධ ආකාරවලින් ග්වාතමාලාවේ රජයට හිරිහැර කළහ. එම නිශ්චිත අරමුණ සඳහා හොසේ ෆ්‍රැන්සිස්කෝ බරුන්ඩියා ලිබරල් පුවත්පතක් ආරම්භ කළේය. නැගෙනහිර ග්වාතමාලාවේ "ලා මොන්ටානා" නම් කැරලිකාර කන්ඩායමකට වැස්කොන්සෙලෝස් සහාය දුන් අතර, මුදල් සහ ආයුධ ලබා දී බෙදා හැරියේය. 1850 අග භාගය වන විට, ග්වාතමාලාව සමඟ යුද්ධයේ මන්දගාමී ප්‍රගතිය පිළිබඳව වැස්කොන්සෙලෝස් නොඉවසිලිමත් වූ අතර විවෘත ප්‍රහාරයක් සැලසුම් කිරීමට තීරණය කළේය. එම තත්වය යටතේ, සැල්වදෝරියානු රාජ්‍ය නායකයා කොන්සර්වේටිව් ග්වාතමාලාවේ තන්ත්‍රයට එරෙහිව ව්‍යාපාරයක් ආරම්භ කළ අතර, හොන්ඩුරාස් සහ නිකරගුවාවට සන්ධානයට සහභාගී වන ලෙස ආරාධනා කළේය; ජුවාන් ලින්ඩෝගේ නායකත්වයෙන් යුත් හොන්ඩුරාන් රජය පමණක් පිළිගත්තේය.[45] 1851 දී ග්වාතමාලාව ලා අරාඩා සටනේදී හොන්ඩුරාස් සහ එල් සැල්වදෝරයෙන් මිත්‍ර හමුදාවක් පරාජය කළේය.
1854 දී කැරේරා ජීවිත කාලය පුරාම "ජාතියේ උත්තරීතර සහ සදාකාලික නායකයා" ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද අතර, ඔහුගේ අනුප්‍රාප්තිකයා තෝරා ගැනීමේ බලය ඔහුට හිමි විය. 1865 අප්‍රේල් 14 වන දින මිය යන තෙක් ඔහු එම තනතුර දැරීය. ගතානුගතික ඉඩම් හිමියන් සතුටු කිරීම සඳහා ආර්ථික සමෘද්ධිය සඳහා පදනමක් සැකසීමට ඔහු යම් යම් පියවරයන් අනුගමනය කළ අතර, නිවසේදී හමුදා අභියෝග සහ හොන්ඩුරාස්, එල් සැල්වදෝරය සහ නිකරගුවාව සමඟ වසර තුනක යුද්ධයක් ඔහුගේ ජනාධිපති ධුරයේ ආධිපත්‍යය දැරීය.
එල් සැල්වදෝරයේ ජනාධිපති ජෙරාඩෝ බැරියෝස් සමඟ ඔහුගේ එදිරිවාදිකම් 1863 දී විවෘත යුද්ධයකට හේතු විය. කොටෙපෙක්හිදී ග්වාතමාලා වැසියන් දරුණු පරාජයකට ලක් වූ අතර, ඉන් පසුව සටන් විරාමයක් ඇති විය. හොන්ඩුරාස් එල් සැල්වදෝරය සමඟ ද, නිකරගුවාව සහ කොස්ටාරිකාව ග්වාතමාලාව සමඟ ද එක් විය. තරඟය අවසානයේ කැරේරාට පක්ෂව විසඳනු ලැබූ අතර, ඔහු සැන් සැල්වදෝරය වටලා අත්පත් කරගත් අතර හොන්ඩුරාස් සහ නිකරගුවාව ආධිපත්‍යය දැරීය. ඔහු පූජක පක්ෂය සමඟ සහයෝගයෙන් කටයුතු කිරීම දිගටම කරගෙන ගිය අතර යුරෝපීය රජයන් සමඟ මිත්‍ර සබඳතා පවත්වා ගැනීමට උත්සාහ කළේය. ඔහු මිය යාමට පෙර, කැරේරා ඔහුගේ මිතුරෙකු සහ පක්ෂපාතී සොල්දාදුවෙකු වූ හමුදා මාෂල් විසෙන්ට් සර්නා වයි සර්නා ඔහුගේ අනුප්‍රාප්තිකයා ලෙස නම් කළේය.
විසෙන්ට් සර්නා වයි සර්නා පාලනය (1865-1871)
[සංස්කරණය]
විසෙන්ට් සර්නා වයි සර්නා 1865 මැයි 24 සිට 1871 ජුනි 29 දක්වා ග්වාතමාලාවේ ජනාධිපති විය.[57] ලිබරල් කතුවරයෙකු වන ඇල්ෆොන්සෝ එන්රික් බැරියන්ටෝස්,[58] මාෂල් සර්නාගේ රජය පහත පරිදි විස්තර කළේය:[58]
රට භාරව සිටියේ, නරක ලෙස සංවිධානය වූ සහ නරක අභිප්‍රායන් සහිත, ගතානුගතික සහ යල් පැන ගිය රජයක් වන අතර, සියලු බලතල විසෙන්ට් සර්නා වෙත කේන්ද්‍රගත කළේය. ඔහු ජෙනරාල් නිලය ගැන සතුටු නොවූ අභිලාෂකාමී හමුදා නිලධාරියෙකු වූ අතර, හමුදා මාෂල් නිලයට උසස් වීමක් ලබා ගත්තේය. එම නිලය නොතිබුණද, එය ග්වාතමාලා හමුදාවේ නොපවතී. මාෂල් තමා ජනරජයේ ජනාධිපතිවරයා ලෙස හැඳින්වූ නමුත් යථාර්ථයේ දී ඔහු පීඩිත හා ම්ලේච්ඡ ජනතාවගේ නායකයා විය. විප්ලවයකින් තර්ජනය කරමින් ඒකාධිපතියාට පිටව යන ලෙස පැවසීමට ඔවුන් එඩිතර වූයේ නැත.
රාජ්‍යය සහ පල්ලිය තනි ඒකකයක් වූ අතර, කොන්සර්වේටිව් රෙජිමේන්තුව කතෝලික පල්ලියේ නිත්‍ය පූජක පක්ෂයේ බලයට දැඩි ලෙස සම්බන්ධ විය, ඔවුන් එවකට ග්වාතමාලාවේ විශාලතම ඉඩම් හිමියන් අතර විය. පල්ලිය සහ රාජ්‍යය අතර දැඩි සම්බන්ධතාවය 1852 කොන්කෝඩට් මගින් අනුමත කරන ලද අතර, එය 1871 දී සර්නා බලයෙන් පහ කරන තෙක් නීතිය විය.[59] සෙරාපියෝ කෲස් වැනි ලිබරල් ජෙනරාල්වරු පවා රෆායෙල් කැරේරාගේ දේශපාලන හා මිලිටරි පැවැත්ම ඔහුව ප්‍රායෝගිකව පරාජය කළ නොහැකි බව වටහා ගත්හ. මේ අනුව ජෙනරාල්වරු ඔහුගේ අණ යටතේ සටන් කළහ,[45] කැරේරාගේ මරණය දක්වා දිගු කාලයක් බලා සිටියහ, පසුව හීලෑ සර්නාට එරෙහිව කැරැල්ලක් ආරම්භ කළහ.[60] සර්නාගේ ජනාධිපති ධුර කාලය තුළ, ලිබරල් පක්ෂ සාමාජිකයින්ට නඩු පවරා පිටුවහල් කරන ලදී; ඔවුන් අතර, 1871 ලිබරල් විප්ලවය ආරම්භ කළ අය.[45]
1871 දී, වෙළඳ සංසදය වන කොන්සුලාඩෝ ඩි කොමර්සියෝට ඔවුන්ගේ සුවිශේෂී අධිකරණ වරප්‍රසාද අහිමි විය. ඒවා එකල ආර්ථිකයට සහ එම නිසා ඉඩම් කළමනාකරණයට ප්‍රධාන බලපෑම් ඇති කළේය. 1839 සිට 1871 දක්වා, කොන්සියුලාඩෝ පාලනය තුළ ස්ථාවර ඒකාධිකාරී තනතුරක් දැරීය.[61]
ලිබරල් ආණ්ඩු (1871-1898)
[සංස්කරණය]රට නවීකරණය කිරීමට, වෙළඳාම වැඩිදියුණු කිරීමට සහ නව භෝග සහ නිෂ්පාදන හඳුන්වා දීමට කටයුතු කළ ජස්ටෝ රුෆිනෝ බැරියෝස්ගේ නායකත්වය යටතේ 1871 දී ග්වාතමාලාවේ "ලිබරල් විප්ලවය" සිදු විය. මෙම යුගයේදී කෝපි ග්වාතමාලාව සඳහා වැදගත් බෝගයක් බවට පත් විය.[62] බැරියෝස්ට මධ්‍යම ඇමරිකාව නැවත එක්සත් කිරීමේ අභිලාෂයන් තිබූ අතර එය අත්පත් කර ගැනීමේ අසාර්ථක උත්සාහයක දී රට යුද්ධයට ගෙන ගිය අතර, 1885 දී එල් සැල්වදෝරයේ හමුදාවන්ට එරෙහිව යුධ පිටියේදී ඔහුගේ ජීවිතය අහිමි විය.
මැනුවෙල් බැරිලස් 1886 මාර්තු 16 සිට 1892 මාර්තු 15 දක්වා ජනාධිපති විය. 1871 සහ 1944 අතර ග්වාතමාලාවේ ලිබරල් ජනාධිපතිවරුන් අතර මැනුවෙල් බැරිලස් අද්විතීය විය: ඔහු සාමකාමීව තම අනුප්‍රාප්තිකයාට බලය භාර දුන්නේය. මැතිවරණ කාලය ළං වූ විට, ඔහු ලිබරල් අපේක්ෂකයින් තිදෙනාගෙන් ඔවුන්ගේ රජයේ සැලැස්ම කුමක්දැයි විමසීමට යවන ලදී.[63] ජෙනරාල් රෙයිනා බැරියෝස්ගෙන් ඇසූ දේ ගැන සතුටු වූ බැරිලස්,[63] ක්වෙට්සාල්ටෙනැන්ගෝ සහ ටොටොනිකාපන් ස්වදේශික ජනතාවගේ විශාල තීරුවක් කඳුකරයෙන් බැස තමාට ඡන්දය දීමට වගබලා ගත්තේය. රෙයිනා ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් විය.[64]
1892 සහ 1898 අතර ජෝස් මාරියා රෙයිනා බැරියෝස් ජනාධිපති විය. බැරියෝස්ගේ පළමු ධුර කාලය තුළ, ග්‍රාමීය ගොවීන් කෙරෙහි ඉඩම් හිමියන්ගේ බලය වැඩි විය. පුළුල්, පැරිසියානු විලාසිතාවේ මාර්ග සහිතව, ග්වාතමාලාවේ සමහර කොටස් මහා පරිමාණයෙන් නැවත ගොඩනැගීම ඔහු අධීක්ෂණය කළේය. 1897 දී පළමු "Exposición Centroamericana" ("මධ්‍යම ඇමරිකානු ප්‍රදර්ශනය") සත්කාරකත්වය දැරූ ග්වාතමාලාව ඔහු අධීක්ෂණය කළේය. ඔහුගේ දෙවන ධුර කාලය තුළ, ඔහුගේ අභිලාෂකාමී සැලසුම් සඳහා අරමුදල් සැපයීම සඳහා බැරියෝස් බැඳුම්කර මුද්‍රණය කළ අතර, මුදල් උද්ධමනය සහ ඔහුගේ පාලනයට මහජන විරෝධය ඉහළ යාමට හේතු විය.
ඔහුගේ පරිපාලනය මාර්ග වැඩිදියුණු කිරීම, ජාතික සහ ජාත්‍යන්තර විදුලි පණිවුඩ ස්ථාපනය කිරීම සහ ග්වාතමාල නගරයට විදුලිය හඳුන්වා දීම සඳහා ද කටයුතු කළේය. පැනමා ඇළ තවමත් ඉදිකර නොතිබූ කාලයක ජාත්‍යන්තර ආයෝජකයින් ආකර්ෂණය කර ගැනීම අරමුණු කරගත්, සාගර හරහා දුම්රිය මාර්ගයක් සම්පූර්ණ කිරීම ඔහුගේ රජයේ ප්‍රධාන අරමුණක් විය.
මැනුවෙල් එස්ට්‍රාඩා කබ්රේරා පාලනය (1898-1920)
[සංස්කරණය]
1898 පෙබරවාරි 8 වන දින ජෙනරාල් හොසේ මරියා රෙයිනා බැරියෝස් ඝාතනය කිරීමෙන් පසු, ග්වාතමාලාවේ කැබිනට් මණ්ඩලය නව අනුප්‍රාප්තිකයෙකු පත් කිරීම සඳහා හදිසි රැස්වීමක් කැඳවූ නමුත්, එස්ට්‍රාඩා කබ්රේරා ජනාධිපති ධුරයට පත් කරන ලද අනුප්‍රාප්තිකයා වුවද, රැස්වීමට ආරාධනා කිරීම ප්‍රතික්ෂේප කළේය. කබ්රේරා ජනාධිපති වීමට සමත් වූ ආකාරය පිළිබඳ වෙනස් විස්තර දෙකක් තිබේ. පළමුවැන්නෙහි සඳහන් වන්නේ කබ්රේරා ජනාධිපති ධුරයට ඇති අයිතිය තහවුරු කිරීම සඳහා "පිස්තෝලයක් අඳිමින්" කැබිනට් රැස්වීමට ඇතුළු වූ බවයි,[65] දෙවැන්නෙහි සඳහන් වන්නේ ඔහු රැස්වීමට නිරායුධව පෙනී සිටි බවත්, නම් කරන ලද අනුප්‍රාප්තිකයා වීමේ ගුණයෙන් ජනාධිපති ධුරය ඉල්ලා සිටි බවත්ය.[66]
වසර 50 කට වැඩි කාලයකදී පළමු සිවිල් ග්වාතමාලාවේ රාජ්‍ය නායකයා වූ එස්ට්‍රාඩා කබ්රේරා 1898 අගෝස්තු වන විට ඔහුගේ පාලනයට එරෙහි ප්‍රතිරෝධය ජයගෙන සැප්තැම්බර් මාසයේදී මැතිවරණයක් කැඳවූ අතර, එය ඔහු පහසුවෙන් ජයග්‍රහණය කළේය.[67] 1898 දී ජනාධිපති එස්ට්‍රාඩා කබ්රේරා තෝරා පත් කර ගැනීම සඳහා ව්‍යවස්ථාදායකය රැස් වූ අතර, සිවිල් ඇඳුමින් සැරසී ඡන්දය ප්‍රකාශ කිරීමට ගිය සොල්දාදුවන් සහ පොලිස් නිලධාරීන් විශාල සංඛ්‍යාවක් සහ ඔවුන් සමඟ ඡන්ද පොළට ගෙන ආ නූගත් පවුල් විශාල සංඛ්‍යාවක් හේතුවෙන් ඇය ජයග්‍රහණය කළාය.[68]
එස්ට්‍රාඩා කබ්රේරාගේ වඩාත් ප්‍රසිද්ධ හා කටුක උරුමයක් වූයේ එක්සත් පලතුරු සමාගම (UFCO) ග්වාතමාලා ආර්ථික හා දේශපාලන ක්ෂේත්‍රයට ඇතුළුවීමට ඉඩ දීමයි. ලිබරල් පක්ෂයේ සාමාජිකයෙකු ලෙස, අපනයන ආර්ථිකය පුළුල් කිරීම සඳහා ඔහු මහාමාර්ග, දුම්රිය මාර්ග සහ මුහුදු වරායන්හි ජාතියේ යටිතල පහසුකම් සංවර්ධනය දිරිමත් කිරීමට උත්සාහ කළේය. එස්ට්‍රාඩා කබ්රේරා ජනාධිපති ධුරයට පත්වන විට, පුවර්ටෝ බැරියෝස් හි ප්‍රධාන වරායේ සිට අගනුවර වන ග්වාතමාලා නගරය දක්වා දුම්රිය මාර්ගයක් ඉදිකිරීමට නැවත නැවතත් උත්සාහ දරා තිබුණි. අභ්‍යන්තර කෝපි වෙළඳාමේ බිඳවැටීම නිසා උග්‍ර වූ අරමුදල් නොමැතිකම හේතුවෙන්, දුම්රිය මාර්ගය එහි ඉලක්කයට කිලෝමීටර 100 (සැතපුම් 60) කින් අඩු විය. එස්ට්‍රාඩා කබ්රේරා, ව්‍යවස්ථාදායකයෙන් හෝ අධිකරණයෙන් උපදෙස් නොගෙන, දුම්රිය මාර්ගය අවසන් කිරීමට ඇති එකම මාර්ගය UFCO සමඟ ගිවිසුමක් ඇති කර ගැනීම බව තීරණය කළේය.[69] 1904 දී කබ්රේරා UFCO හි මයිනර් කූපර් කීත් සමඟ ගිවිසුමක් අත්සන් කළ අතර එමඟින් සමාගමට බදු නිදහස් කිරීම්, ඉඩම් ප්‍රදාන සහ අත්ලාන්තික් පැත්තේ සියලුම දුම්රිය මාර්ග පාලනය ලබා දෙන ලදී.[70]
1906 දී එස්ට්‍රාඩා ඔහුගේ පාලනයට එරෙහිව බරපතල කැරලිවලට මුහුණ දුන්නේය; කැරලිකරුවන්ට අනෙකුත් මධ්‍යම ඇමරිකානු ජාතීන්ගේ රජයන් විසින් සහාය දක්වන ලදී, නමුත් එස්ට්‍රාඩා ඒවා මර්දනය කිරීමට සමත් විය. එස්ට්‍රාඩා කබ්රේරාගේ කැමැත්තට එරෙහිව ජනතාව විසින් මැතිවරණ පවත්වන ලද අතර එම නිසා ඔහු පළිගැනීමක් ලෙස තේරී පත් වූ ජනාධිපතිවරයා ඝාතනය කළේය. 1907 දී එස්ට්‍රාඩා ඔහුගේ කරත්තය අසල බෝම්බයක් පුපුරා ගිය විට ඝාතන උත්සාහයකින් යන්තම් දිවි ගලවා ගත්තේය.[71] 1907 දී ඔහුගේ ජීවිතයට එල්ල වූ උත්සාහයකින් පසුව පමණක් එස්ට්‍රාඩාගේ අන්ත ඒකාධිපති ලක්ෂණ මතු නොවූ බව යෝජනා වී ඇත.[72]
1917 ග්වාතමාලාවේ ඇති වූ භූමිකම්පාවෙන් ග්වාතමාලාව නගරයට දැඩි ලෙස හානි සිදුවිය.
1920 දී ඇති වූ නව කැරලිවලින් පසුව ඉල්ලා අස්වීමට බල කෙරෙන තෙක් එස්ට්‍රාඩා කබ්රේරා බලයේ සිටියේය. ඒ වන විට ඔහුගේ බලය දැඩි ලෙස පහත වැටී තිබූ අතර ඔහු ජෙනරාල්වරුන් කිහිප දෙනෙකුගේ පක්ෂපාතිත්වය මත විශ්වාසය තැබීය. විප්ලවයෙන් ඔහුව ඉවත් කළහොත් එක්සත් ජනපදය මැදිහත් වන බවට තර්ජනය කළ අතර, ද්විපාර්ශ්වික සන්ධානයක් ඔහුව ජනාධිපති ධුරයෙන් ඉවත් කිරීමට එක් විය. ජාතික සභාව ඔහු මානසිකව අදක්ෂයෙකු බවට චෝදනා කිරීමෙන් පසු ඔහු ධුරයෙන් ඉවත් කරන ලද අතර 1920 අප්‍රේල් 8 වන දින ඔහු වෙනුවට කාලෝස් හෙරේරා පත් කරන ලදී.[73]
1921 සැප්තැම්බර් 9 සිට 1922 ජනවාරි 14 දක්වා ග්වාතමාලාව මධ්‍යම ඇමරිකානු සම්මේලනයේ එල් සැල්වදෝරය සහ හොන්ඩුරාස් සමඟ එක් විය.
කාලෝස් හෙරේරා 1920 සිට 1921 දක්වා ග්වාතමාලාවේ ජනාධිපති ලෙස සේවය කළේය. ඔහුගෙන් පසු 1921 සිට 1926 දක්වා සේවය කළ ජෝස් මාරියා ඔරෙල්ලානා පත් විය. ඉන්පසු ලාසාරෝ චකන් ගොන්සාලෙස් 1931 දක්වා සේවය කළේය.
ජෝර්ජ් උබිකෝ පාලනය (1931-1944)
[සංස්කරණය]
1929 දී මහා අවපාතය ආරම්භ වූ අතර එය ග්වාතමාලා ආර්ථිකයට දැඩි ලෙස හානි කළ අතර, විරැකියාව ඉහළ යාමට හේතු වූ අතර කම්කරුවන් සහ කම්කරුවන් අතර නොසන්සුන්තාවයට හේතු විය. ජනප්‍රිය කැරැල්ලකට බිය වූ ග්වාතමාලා ඉඩම් හිමි ප්‍රභූව, පළාත් ආණ්ඩුකාරවරයෙකු ලෙස "කාර්යක්ෂමතාව සහ කෲරත්වය" සඳහා ප්‍රසිද්ධියට පත් වූ ජෝර්ජ් උබිකෝට සහාය දැක්වීය. 1931 දී පැවති මැතිවරණයෙන් උබිකෝ ජයග්‍රහණය කළ අතර, එහි දී ඔහු එකම අපේක්ෂකයා විය.[74][75] ඔහුගේ මැතිවරණයෙන් පසු ඔහුගේ ප්‍රතිපත්ති ඉක්මනින් ඒකාධිපති විය. ඔහු ණය හිමියාගේ ක්‍රමය කෲර ලෙස බලාත්මක කරන ලද අයාලේ යන නීතියක් මගින් ප්‍රතිස්ථාපනය කළ අතර, ඉඩම් නොමැති වැඩ කරන වයසේ සිටින සියලුම පිරිමින්ට අවම වශයෙන් දින 100 ක වෙහෙස මහන්සි වී වැඩ කිරීමට අවශ්‍ය විය.[76] ඔහුගේ රජය මාර්ග සහ දුම්රිය මාර්ග ඉදිකිරීම සඳහා නොගෙවූ ඉන්දියානු ශ්‍රමය භාවිතා කළේය. උබිකෝ ඉතා අඩු මට්ටම්වල වැටුප් කැටි කළ අතර, ඉඩම් හිමියන්ට ඔවුන්ගේ දේපළ ආරක්ෂා කිරීමට ගත් ඕනෑම ක්‍රියාමාර්ගයක් සඳහා නඩු පැවරීමෙන් සම්පූර්ණ මුක්තිය ලබා දෙන නීතියක් සම්මත කළේය,[76] ඉතිහාසඥයින් විසින් මිනීමැරුම් නීතිගත කිරීමක් ලෙස විස්තර කරන ලද ක්‍රියාමාර්ගයකි.[77] ඔහු පොලිස් බලකාය බෙහෙවින් ශක්තිමත් කළ අතර, එය ලතින් ඇමරිකාවේ වඩාත්ම කාර්යක්ෂම හා අනුකම්පා විරහිත එකක් බවට පත් කළේය.[78] කම්කරු නීති කඩ කරන බවට සැක කරන පුද්ගලයින්ට වෙඩි තබා සිරගත කිරීමට ඔහු ඔවුන්ට වැඩි බලයක් ලබා දුන්නේය. මෙම නීති මගින් කෘෂිකාර්මික කම්කරුවන් අතර ඔහුට එරෙහිව දැවැන්ත අමනාපයක් ඇති විය.[79] රජය බෙහෙවින් හමුදාකරණය විය; ඔහුගේ පාලනය යටතේ, සෑම පළාත් ආණ්ඩුකාරවරයෙක්ම හමුදාවේ ජෙනරාල්වරයෙක් විය.[80]
බොහෝ විට ග්වාතමාලාවට වියදමක් දරමින්, එක්සත් පලතුරු සමාගමට දැවැන්ත සහන ලබා දීමේ ඔහුගේ පූර්වගාමියාගේ ප්‍රතිපත්තිය උබිකෝ දිගටම කරගෙන ගියේය. වරායක් ඉදිකිරීමේ පොරොන්දුවක් වෙනුවට ඔහු සමාගමට හෙක්ටයාර 200,000 (අක්කර 490,000) ක පොදු ඉඩම් ප්‍රදානය කළ අතර, පසුව ඔහු එම පොරොන්දුව අත්හැරියේය.[81] ග්වාතමාලාවට ඇතුළු වූ දා සිට, UFCO ගොවීන් අවතැන් කර ඔවුන්ගේ ගොවිබිම් කෙසෙල් වගාවන් බවට පත් කිරීමෙන් එහි ඉඩම් අත්පත් කර ගෙන තිබුණි. උබිකෝගේ ජනාධිපති ධුරය යටතේ මෙම ක්‍රියාවලිය වේගවත් වූ අතර, රජය එය නැවැත්වීමට කිසිවක් කළේ නැත.[82] සමාගමට රජයෙන් ආනයන බදු සහ දේපළ වෙළඳාම් බදු නිදහස් කිරීම් ලැබුණු අතර වෙනත් ඕනෑම පුද්ගලයෙකුට හෝ කණ්ඩායමකට වඩා වැඩි ඉඩම් ප්‍රමාණයක් පාලනය කළේය. එය රටේ එකම දුම්රිය මාර්ගය, විදුලිය නිපදවිය හැකි එකම පහසුකම් සහ අත්ලාන්තික් වෙරළ තීරයේ පුවර්ටෝ බැරියෝස් හි වරාය පහසුකම් ද පාලනය කළේය.[83]
මෙක්සිකෝවේ යැයි කියනු ලබන කොමියුනිස්ට් තර්ජනයට එරෙහිව එක්සත් ජනපදය මිත්‍රයෙකු ලෙස උබිකෝ දුටු අතර එහි සහාය ලබා ගැනීමට උත්සාහ කළේය. 1941 දී එක්සත් ජනපදය ජර්මනියට එරෙහිව යුද්ධ ප්‍රකාශ කළ විට, උබිකෝ ඇමරිකානු උපදෙස් මත ක්‍රියා කළ අතර ජර්මානු සම්භවයක් ඇති ග්වාතමාලාවේ සියලුම පුද්ගලයින් අත්අඩංගුවට ගත්තේය.[84] පැනමා ඇළ ආරක්ෂා කිරීමේ ප්‍රකාශිත අරමුණින් ඔහු එක්සත් ජනපදයට ග්වාතමාලාවේ ගුවන් කඳවුරක් පිහිටුවීමට අවසර දුන්නේය.[85] කෙසේ වෙතත්, උබිකෝ ෆ්‍රැන්සිස්කෝ ෆ්‍රැන්කෝ සහ බෙනිටෝ මුසොලිනි වැනි යුරෝපීය ෆැසිස්ට්වාදීන්ගේ රසිකයෙක් වූ අතර,[86] තමා "තවත් නැපෝලියන්" ලෙස සැලකුවේය.[87] ඔහු ඉඳහිට තමාව ඇඩොල්ෆ් හිට්ලර් සමඟ සංසන්දනය කළේය.[88] ඔහු ප්‍රදර්ශනාත්මක ලෙස ඇඳ පැළඳ නැපෝලියන්ගේ ප්‍රතිමා සහ සිතුවම් වලින් වට කර, ඔවුන්ගේ පෙනුම අතර සමානකම් පිළිබඳව නිතිපතා අදහස් දැක්වීය. ඔහු තැපැල් කාර්යාලය, පාසල් සහ සංධ්වනි වාද්‍ය වෘන්ද ඇතුළු බොහෝ දේශපාලන හා සමාජ ආයතන හමුදාකරණය කළ අතර රජයේ තනතුරු රැසකට හමුදා නිලධාරීන් පත් කළේය.[89][90][91][92][93]
ග්වාතමාලා විප්ලවය (1944-1954)
[සංස්කරණය]1944 ජූලි 1 වන දින උබිකෝට ජනාධිපති ධුරයෙන් ඉල්ලා අස්වීමට සිදු වූ අතර වතු කම්කරුවන් අතර කුරිරු කම්කරු තත්වයන්ගෙන් ආභාෂය ලැබූ මහා වැඩ වර්ජනයකට ප්‍රතිචාර වශයෙන්.[94] ඔහුගෙන් තෝරා ගත් ජෙනරාල් ජුවාන් ෆෙඩරිකෝ පොන්ස් වයිඩ්ස්, 1944 ඔක්තෝබර් 20 වන දින මේජර් ෆ්‍රැන්සිස්කෝ ජේවියර් අරානා සහ කපිතාන් ජැකොබෝ අර්බෙන්ස් ගුස්මාන් විසින් මෙහෙයවන ලද කුමන්ත්‍රණයකින් ධුරයෙන් ඉවත් කරන ලදී. කුමන්ත්‍රණයේදී පුද්ගලයින් 100 ක් පමණ මිය ගියහ. එවකට රට මෙහෙයවනු ලැබුවේ අරානා, අර්බෙන්ස් සහ ජෝර්ජ් ටොරියෙලෝ ගැරිඩෝගෙන් සැදුම්ලත් හමුදා ජුන්ටාවක් විසිනි.[95]
ජුන්ටාව විසින් ග්වාතමාලාවේ පළමු නිදහස් මැතිවරණය සංවිධානය කරන ලද අතර, එය දාර්ශනිකව ගතානුගතික ලේඛකයෙකු සහ ගුරුවරයෙකු වන ජුවාන් ජෝස් අරේවාලෝ විසින් 86% ක බහුතරයකින් ජයග්‍රහණය කරන ලදී. රට ලිබරල් ධනවාදී සමාජයක් බවට පත් කිරීමට අවශ්‍ය වූ ඔහු 86% ක බහුතරයකින් ජයග්‍රහණය කළේය.[96] ඔහුගේ "ක්‍රිස්තියානි සමාජවාදී" ප්‍රතිපත්ති බොහෝ දුරට මහා අවපාතය අතරතුර ජනාධිපති ෆ්‍රෑන්ක්ලින් ඩී. රූස්වෙල්ට්ගේ එක්සත් ජනපද නව ගනුදෙනුවෙන් ආභාෂය ලැබීය.[97] අරේවාලෝ නව සෞඛ්‍ය මධ්‍යස්ථාන ඉදි කළේය, අධ්‍යාපනය සඳහා අරමුදල් වැඩි කළේය, සහ වඩාත් ලිබරල් කම්කරු නීතියක් කෙටුම්පත් කළේය.[98] සේවකයින් 500 ට අඩු සේවා ස්ථානවල වෘත්තීය සමිති අපරාධකරණය කරමින්,[99] සහ කොමියුනිස්ට්වාදීන්ට එරෙහිව මර්දනය කළේය.[100] අරේවාලෝ ජාතිකවාදීන් අතර ජනප්‍රිය වුවද, ඔහුට පල්ලියේ සහ හමුදාවේ සතුරන් සිටි අතර, ඔහුගේ ජනාධිපති ධුර කාලය තුළ අවම වශයෙන් කුමන්ත්‍රණ උත්සාහයන් 25 කට මුහුණ දුන්නේය.[101]
1950 මැතිවරණයට අරේවාලෝට තරඟ කිරීම ව්‍යවස්ථානුකූලව තහනම් කරන ලදී. බොහෝ දුරට නිදහස් හා සාධාරණ මැතිවරණ ජයග්‍රහණය කළේ අරේවාලෝගේ ආරක්ෂක අමාත්‍ය ජැකොබෝ අර්බෙන්ස් ගුස්මාන් විසිනි.[102] අරේවාලෝගේ මධ්‍යස්ථ ධනවාදී ප්‍රවේශය ආර්බෙන්ස් දිගටම කරගෙන ගියේය.[103] ඔහුගේ වැදගත්ම ප්‍රතිපත්තිය වූයේ 1952 දී සම්මත කරන ලද පුළුල් ගොවිජන ප්‍රතිසංස්කරණ පනතක් වන ආඥාව 900 ය.[104][105] අරේවා 900 ආඥාව වගා නොකළ ඉඩම් ඉඩම් නොමැති ගොවීන්ට මාරු කළේය.[104] 350,000 කට ආසන්න පෞද්ගලික ඉඩම් හිමියන්ගෙන් 1,710 ක් පමණක් නීතියෙන් බලපෑමට ලක් වූ අතර,[106] එය ආසන්න වශයෙන් පුද්ගලයින් 500,000 ක් හෝ ජනගහනයෙන් හයෙන් එකක් ප්‍රතිලාභ ලැබීය.[106]
කුමන්ත්‍රණය සහ සිවිල් යුද්ධය (1954-1996)
[සංස්කරණය]රට තුළ ඔවුන්ගේ ජනප්‍රියත්වය තිබියදීත්, ග්වාතමාලා විප්ලවයේ ප්‍රතිසංස්කරණ එක්සත් ජනපද රජය විසින් අකමැති වූ අතර, සීතල යුද්ධය විසින් එය කොමියුනිස්ට් ලෙස දැකීමට නැඹුරු වූ අතර, කුරිරු කම්කරු පිළිවෙත් අවසන් වීමෙන් විශාල වශයෙන් ලාභදායී ව්‍යාපාරයට බලපා තිබූ UFCO විසින් ද එය ප්‍රතික්ෂේප කරන ලදී.[100][107] එක්සත් ජනපද රජයේ ආකල්පය UFCO විසින් සිදු කරන ලද ප්‍රචාරක ව්‍යාපාරයකින් ද බලපෑවේය.[108]
නිකරගුවාවේ ඒකාධිපති ඇනස්ටේසියෝ සොමෝසා ගාර්ෂියාගේ සහාය ඇතිව 1952 දී ආර්බෙන්ස් පෙරලා දැමීමට එක්සත් ජනපද ජනාධිපති හැරී ටෲමන් ඔපරේෂන් පීබීෆෝචූන් වෙත අවසර දුන්නේය,[109] නමුත් බොහෝ තොරතුරු ප්‍රසිද්ධියට පත් වූ විට මෙහෙයුම අවලංගු කරන ලදී.[109][110] ඩ්වයිට් ඩී. අයිසන්හවර් 1952 දී කොමියුනිස්ට්වාදයට එරෙහිව දැඩි ක්‍රියාමාර්ගයක් ගන්නා බවට පොරොන්දු වෙමින් එක්සත් ජනපද ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් විය; ඔහුගේ කාර්ය මණ්ඩල සාමාජිකයින් වන ජෝන් ෆොස්ටර් ඩලස් සහ ඇලන් ඩලස් UFCO සමඟ තිබූ සමීප සම්බන්ධතා ද ඔහු ආර්බෙන්ස්ට එරෙහිව ක්‍රියා කිරීමට නැඹුරු කළේය.[111] 1953 අගෝස්තු මාසයේදී ඔපරේෂන් පීබීඑස්සස් මෙහෙයුම ක්‍රියාත්මක කිරීමට අයිසන්හවර් සීඅයිඒ සංවිධානයට බලය පැවරීය. කාලෝස් කැස්ටිලෝ ආර්මාස්ගේ නායකත්වයෙන් යුත් 480 දෙනෙකුගෙන් යුත් හමුදාවක් සීඅයිඒ සංවිධානය විසින් සන්නද්ධ කර, අරමුදල් සපයා සහ පුහුණු කරන ලදී.[112][113] 1954 ජුනි 18 වන දින ග්වාතමාලාව ආක්‍රමණය කරන ලද අතර, ග්වාතමාලාව නගරයට බෝම්බ හෙලීම සහ සැබෑ ප්‍රවෘත්ති යැයි කියා ගන්නා ආර්බෙන්ස් විරෝධී ගුවන් විදුලි මධ්‍යස්ථානයක් ඇතුළු දැඩි මානසික යුධ ව්‍යාපාරයක සහාය ඇතිව මෙම හමුදාව 1954 ජුනි 18 වන දින ග්වාතමාලාව ආක්‍රමණය කළේය.[112] ආක්‍රමණ හමුදාව මිලිටරිමය වශයෙන් දුර්වල ලෙස ක්‍රියා කළ නමුත්, මනෝවිද්‍යාත්මක යුද්ධය සහ එක්සත් ජනපද ආක්‍රමණයක හැකියාව ග්වාතමාලා හමුදාව බිය ගැන්වූ අතර එය සටන් කිරීම ප්‍රතික්ෂේප කළේය. ජුනි 27 වන දින ආර්බෙන්ස් ඉල්ලා අස්විය.[114][115]
සැන් සැල්වදෝරයේ පැවති සාකච්ඡාවලින් පසුව, කාලෝස් කැස්ටිලෝ ආර්මාස් 1954 ජූලි 7 වන දින ජනාධිපති බවට පත්විය.[114] ඔක්තෝබර් මස මුලදී මැතිවරණ පවත්වන ලද අතර, සියලුම දේශපාලන පක්ෂවලට සහභාගී වීම තහනම් කරන ලදී. කැස්ටිලෝ ආර්මාස් එකම අපේක්ෂකයා වූ අතර මැතිවරණයෙන් 99% ක ඡන්ද ප්‍රතිශතයක් ලබා ගනිමින් ජයග්‍රහණය කළේය.[114] කැස්ටිලෝ අර්මාස් 900 ආඥාව අවලංගු කර 1957 ජූලි 26 වන දින ඔහුගේ පුද්ගලික ආරක්ෂක සාමාජිකයෙකු වූ රෝමියෝ වැස්කේස් විසින් ඝාතනය කරන තෙක් පාලනය කළේය. ඉන්පසු පැවති වංචාකාරී[97] මැතිවරණයෙන් පසු, ජෙනරාල් මිගෙල් යිඩිගොරස් ෆුවෙන්ටස් බලයට පත් විය. ග්වාතමාලාවේ පැසිෆික් වෙරළ තීරයේ මෙක්සිකානු බෝට්ටු මගින් නීති විරෝධී ලෙස මසුන් ඇල්ලීම පිළිබඳ ආරවුලක් අවසන් කිරීම සඳහා දකුණු දේශසීමාවේ පාලම මත මහත්වරුන්ගේ ද්වන්ධ සටනකට මෙක්සිකානු ජනාධිපතිවරයාට අභියෝග කිරීම සම්බන්ධයෙන් ඔහු සමරනු ලබන අතර, ඉන් දෙකක් ග්වාතමාලාවේ ගුවන් හමුදාව විසින් ගිල්වන ලදී. ග්වාතමාලාවේ කැස්ත්‍රෝ විරෝධී කියුබානුවන් 5,000 ක් පුහුණු කිරීමට යිඩිගොරස් අවසර දුන්නේය. පසුව 1961 දී එක්සත් ජනපද අනුග්‍රහය ලත්, අසාර්ථක වූ ඌරු බොක්ක ආක්‍රමණය බවට පත් වූ දේ සඳහා ඔහු පෙටෙන් කලාපයේ ගුවන් පථ ද සැපයීය.
1960 නොවැම්බර් 13 වන දින, එස්කුවෙලා පොලිටෙක්නිකා ජාතික හමුදා ඇකඩමියේ වාමාංශික කනිෂ්ඨ හමුදා නිලධාරීන් කණ්ඩායමක් යිඩිගොරස්ගේ රජයට එරෙහිව අසාර්ථක කැරැල්ලක් මෙහෙයවීය. කැරලිකරුවන් නැගෙනහිර ග්වාතමාලාවේ සහ අසල්වැසි හොන්ඩුරාස් කඳුකරයට පලා ගොස් MR-13 (Movimiento Revolucionario 13 Noviembre) පිහිටුවා ගත්හ. 1962 පෙබරවාරි 6 වන දින, බනනෙරා හි, ඔවුන් එක්සත් පලතුරු සමාගමේ කාර්යාලවලට පහර දුන්හ. මෙම ප්‍රහාරය රට පුරා අනුකම්පා සහගත වැඩවර්ජන සහ විශ්ව විද්‍යාල සිසුන්ගේ විරෝධතා ඇති කළ අතර, රජය ප්‍රචණ්ඩකාරී මර්දනයකින් ප්‍රතිචාර දැක්වීය.[116]
1963 දී, කෙනඩි පරිපාලනයේ දැඩි විරෝධය නොතකා, අරීවාලෝ පිටුවහල් කිරීමෙන් ආපසු පැමිණ නිදහස් හා විවෘත මැතිවරණයකට ඉදිරිපත් වීමට ඉඩ දෙන බවට යිඩිගෝරාස් ප්‍රතිඥා දී තිබුණි. අරීවාලෝ 1963 මාර්තු 27 වන දින නියමිත නොවැම්බර් ජනාධිපතිවරණය සඳහා ඔහුගේ අපේක්ෂකත්වය ප්‍රකාශයට පත් කිරීමට ආපසු පැමිණියේය, කෙසේ වෙතත්, 1963 මාර්තු 31 වන දින අරීවාලෝගේ රජය බලයෙන් පහ කරන ලදී, ග්වාතමාලා ගුවන් හමුදාව හමුදා කඳවුරු කිහිපයකට පහර දුන් විට; කුමන්ත්‍රණය මෙහෙයවනු ලැබුවේ ඔහුගේ ආරක්ෂක අමාත්‍ය කර්නල් එන්රික් පෙරල්ටා අසුර්ඩියා විසිනි.[117] නව රෙජිමය, යිඩිගොරස්-ෆුවෙන්ටස් යටතේ ආරම්භ වූ ගරිල්ලන්ට එරෙහිව එහි කැරලි මර්දන ව්‍යාපාරය තීව්‍ර කළේය.[118]
1966 දී, ජූලියෝ සීසර් මෙන්ඩෙස් මොන්ටිනිග්‍රෝ "ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී විවෘත කිරීම" යන ධජය යටතේ ග්වාතමාලාවේ ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් විය. පශ්චාත්-යුබිකෝ යුගයේ සම්භවයක් ඇති මධ්‍ය-වාම පක්ෂයක් වන විප්ලවවාදී පක්ෂයේ අපේක්ෂකයා මෙන්ඩෙස් මොන්ටිනිග්‍රෝ විය. මෙම කාලය තුළ, "සුදු හස්තය" (මනෝ බ්ලැන්කා) සහ කොමියුනිස්ට් විරෝධී රහස් හමුදාව (එජර්සිටෝ සීක්‍රෙටෝ ඇන්ටිකොමියුනිස්ටා) වැනි දක්ෂිණාංශික පැරාමිලිටරි සංවිධාන පිහිටුවන ලදී. එම කණ්ඩායම් කුප්‍රකට "මරණ කණ්ඩායම්" හි පූර්වගාමීන් විය. එක්සත් ජනපද හමුදා විශේෂ බලකායේ (ග්‍රීන් බෙරෙට්ස්) හමුදා උපදේශකයින් ග්වාතමාලාව වෙත යවන ලද අතර එය ග්වාතමාලාවේ සන්නද්ධ හමුදා පුහුණු කිරීමට සහ එය මධ්‍යම ඇමරිකාවේ වඩාත්ම නවීනතම කැරලි මර්දන බලකායක් බවට පරිවර්තනය කිරීමට උදව් කරන ලද අතර, එය අවසානයේ එය මධ්‍යම ඇමරිකාවේ වඩාත්ම නවීන එකක් බවට පත් කළේය.[119]
1970 දී කර්නල් කාලෝස් මැනුවෙල් අරානා ඔසෝරියෝ ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් විය. 1972 වන විට ගරිල්ලා ව්‍යාපාරයේ සාමාජිකයින් මෙක්සිකෝවෙන් රටට ඇතුළු වී බටහිර කඳුකරයේ පදිංචි විය. 1974 මතභේදාත්මක මැතිවරණයේදී, ජෙනරාල් ක්ජෙල් ලෝගෙරුඩ් ගාර්ෂියා, වංචාවකින් ජයග්‍රහණයෙන් තමාව රවටා ඇති බව කියා සිටි ක්‍රිස්තියානි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පක්ෂයේ අපේක්ෂකයෙකු වූ ජෙනරාල් එෆ්‍රේන් රියෝස් මොන්ට් පරාජය කළේය.
1976 පෙබරවාරි 4 වන දින, ප්‍රධාන භූමිකම්පාවකින් නගර කිහිපයක් විනාශ වූ අතර 25,000 කට වැඩි පිරිසක් මිය ගිය අතර, විශේෂයෙන් දුප්පතුන් අතර, ඔවුන්ගේ නිවාස ප්‍රමිතියෙන් තොර විය. භූමිකම්පාවෙන් පසු ඇති වූ බලපෑම්වලට ඉක්මනින් ප්‍රතිචාර දැක්වීමට සහ නිවාස නොමැතිකම තුරන් කිරීමට රජය අපොහොසත් වීම පුළුල් අතෘප්තියක් ඇති කළ අතර එය වර්ධනය වන මහජන නොසන්සුන්තාවයට හේතු විය. ජෙනරාල් රෝමියෝ ලූකස් ගාර්ෂියා 1978 දී වංචනික මැතිවරණයකින් බලයට පත් විය.
1970 ගණන්වල නව ගරිල්ලා සංවිධාන දෙකක්, එනම් දුප්පතුන්ගේ ගරිල්ලා හමුදාව (EGP) සහ අවි ආයුධ ඇති ජනතාවගේ සංවිධානය (ORPA) බිහි විය. ඔවුන් නාගරික සහ ග්‍රාමීය යුද්ධ ඇතුළත් ගරිල්ලා ප්‍රහාර ආරම්භ කළ අතර, ප්‍රධාන වශයෙන් හමුදාවට සහ හමුදාවේ සමහර සිවිල් ආධාරකරුවන්ට එරෙහිව. හමුදාව සහ පැරාමිලිටරි හමුදා කුරිරු ප්‍රති-කැරලි ව්‍යාපාරයකින් ප්‍රතිචාර දැක්වූ අතර එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස දස දහස් ගණනක් සිවිල් මරණ සිදුවිය.[120] 1979 දී, රජයේ හමුදාවන්ට මහජන සහයෝගය ලබා දෙමින් සිටි එක්සත් ජනපද ජනාධිපති ජිමී කාටර්, මානව හිමිකම් පුළුල් ලෙස හා ක්‍රමානුකූලව අපයෝජනය කිරීම හේතුවෙන් ග්වාතමාලාවේ හමුදාවට සියලුම හමුදා ආධාර තහනම් කිරීමට නියෝග කළේය.[97] කෙසේ වෙතත්, එතැන් සිට, ඇමරිකානු ආධාර කාටර් වසර පුරා රහසිගත මාර්ග හරහා අඛණ්ඩව පැවති බව යෝජනා කරන ලේඛන අනාවරණය වී තිබේ.[121]
1980 ජනවාරි 31 වන දින, ස්වදේශික කිචේ කණ්ඩායමක් ස්පාඤ්ඤ තානාපති කාර්යාලය අත්පත් කර ගත්තේ ගම්බද ප්‍රදේශවල හමුදා සංහාරයන්ට විරෝධය දැක්වීම සඳහා ය. ග්වාතමාලාවේ රජයේ සන්නද්ධ හමුදා ප්‍රහාරයක් දියත් කළ අතර එය ගොඩනැගිල්ල විනාශ කළ ගින්නකින් ඇතුළත සිටි සියල්ලන්ම පාහේ මිය ගියේය. ග්වාතමාලාවේ රජය කියා සිටියේ ක්‍රියාකාරීන් ගිනි තබා ගත් බවත්, එමඟින් ඔවුන්ම ගිනි තබා ගත් බවත්ය.[122] කෙසේ වෙතත්, ස්පාඤ්ඤ තානාපතිවරයා ගින්නෙන් දිවි ගලවා ගත් අතර, මෙම ප්‍රකාශය මතභේදයට තුඩු දුන් අතර, ග්වාතමාලාවේ පොලිසිය හිතාමතාම ඇතුළත සිටි සියල්ලන්ම පාහේ මරා දමා ඔවුන්ගේ ක්‍රියාවන්හි සලකුණු මකා දැමීමට ගිනි තැබූ බවත් පැවසීය. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, ස්පාඤ්ඤ රජය ග්වාතමාලාව සමඟ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සබඳතා බිඳ දැමීය.
මෙම රජය 1982 දී පෙරලා දැමූ අතර ජෙනරාල් එෆ්‍රේන් රියෝස් මොන්ට් හමුදා ජුන්ටාවේ සභාපති ලෙස නම් කරන ලදී. ඔහු වධහිංසා පැමිණවීම, බලහත්කාරයෙන් අතුරුදහන් කිරීම් සහ "දැවෙන පොළොව" යුද්ධයේ ලේ වැකි ව්‍යාපාරය දිගටම කරගෙන ගියේය. ජාත්‍යන්තරව රට යටත් විජිතයක් බවට පත් වූ නමුත්, රේගන් පරිපාලනයෙන් සැලකිය යුතු සහයෝගයක් තන්ත්‍රයට ලැබුණු අතර,[123] රේගන් විසින්ම රියෝස් මොන්ට් "මහා පෞද්ගලික අඛණ්ඩතාවක් ඇති මිනිසෙකු" ලෙස විස්තර කළේය.[124] නව ව්‍යවස්ථාවක් ලිවීම සඳහා ජාතික ව්‍යවස්ථාදායක සභාවක් මැතිවරණයක් ඉල්ලා සිටි ජෙනරාල් ඔස්කාර් හම්බර්ටෝ මෙජියා වික්ටෝරස් විසින් රියෝස් මොන්ට් බලයෙන් පහ කරන ලද අතර, 1986 දී නිදහස් මැතිවරණයකට මඟ පෑදූ අතර, එය ක්‍රිස්තියානි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පක්ෂයේ අපේක්ෂක විනිසියෝ සෙරෙසෝ අරේවාලෝ විසින් ජයග්‍රහණය කරන ලදී.
1982 දී, EGP, ORPA, FAR සහ PGT යන ගරිල්ලා කණ්ඩායම් හතර ඒකාබද්ධ වී URNG පිහිටුවා ගත් අතර, ශක්තිමත් වීමට සැල්වදෝර ගරිල්ලා FMLN, නිකරගුවානු FSLN සහ කියුබාවේ රජයේ බලපෑමට ලක් විය. ගම්බද ප්‍රදේශවල හමුදාවේ "දැවෙන පොළොව" උපක්‍රමවල ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, ග්වාතමාලා ජාතිකයින් 45,000 කට වැඩි පිරිසක් දේශ සීමාව හරහා මෙක්සිකෝවට පලා ගියහ. මෙක්සිකානු රජය සරණාගතයින් චියාපාස් සහ ටබස්කෝ කඳවුරුවල රඳවා තැබීය.
1992 දී, ස්වදේශික ජනගහනයට එරෙහිව රජයේ අනුග්‍රහය ලත් ජන සංහාරය කෙරෙහි ජාත්‍යන්තර අවධානය යොමු කිරීමට ගත් උත්සාහයන් වෙනුවෙන් රිගෝබර්ටා මෙන්චුට නොබෙල් සාම ත්‍යාගය පිරිනමන ලදී.[125]
1996-2000
[සංස්කරණය]
1996 දී ග්වාතමාලා සිවිල් යුද්ධය අවසන් වූයේ නෝර්වේ සහ ස්පාඤ්ඤය වැනි ජාතීන් විසින් දැඩි තැරැව්කාර ක්‍රියාමාර්ග හරහා එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය විසින් සාකච්ඡා කරන ලද ගරිල්ලන් සහ රජය අතර සාම ගිවිසුමක් ඇති කර ගනිමිනි. දෙපාර්ශ්වයම ප්‍රධාන සහන ලබා දුන්හ. ගරිල්ලා සටන්කරුවන් නිරායුධ කර වැඩ කිරීමට ඉඩම් ලබා ගත්හ. එක්සත් ජාතීන්ගේ අනුග්‍රහය ලත් සත්‍ය කොමිසමට (ඓතිහාසික පැහැදිලි කිරීමේ කොමිසම) අනුව, රජයේ හමුදා සහ රාජ්‍ය අනුග්‍රහය ලත්, CIA පුහුණුව ලත් පැරාමිලිටරි භටයින් යුද්ධය අතරතුර මානව හිමිකම් උල්ලංඝනය කිරීම්වලින් 93% කට වඩා වගකිව යුතු විය.[126]
පසුගිය වසර කිහිපය තුළ, සිවිල් යුද්ධයේදී සිදු වූ අපරාධවලට අදාළ ලේඛන මිලියන ගණනක් හිටපු ග්වාතමාලා පොලිසිය විසින් අතහැර දමා ඇති බව සොයාගෙන ඇත. සිවිල් යුද්ධයේදී අතුරුදහන් වූ ග්වාතමාලා ක්‍රියාකාරීන් 45,000 කට අධික සංඛ්‍යාවකගේ පවුල් දැන් ලේඛන සමාලෝචනය කරමින් සිටින අතර ඒවා ඩිජිටල්කරණය කර ඇත. මෙය තවදුරටත් නීතිමය ක්‍රියාමාර්ග ගැනීමට හේතු විය හැක.[127]
සිවිල් යුද්ධයේ මුල් වසර දහය තුළ, රාජ්‍ය අනුග්‍රහය ලත් භීෂණයේ ගොදුරු බවට පත් වූයේ ප්‍රධාන වශයෙන් සිසුන්, කම්කරුවන්, වෘත්තිකයන් සහ විපක්ෂ පුද්ගලයින් වන නමුත් අවසාන වසරවලදී ඔවුන් බොහෝ දුරට ග්‍රාමීය මායා ගොවීන් සහ සටන්කරුවන් නොවන දහස් ගණනක් විය. මායා ගම්මාන 450 කට වැඩි ප්‍රමාණයක් විනාශ වූ අතර මිලියනයකට අධික ජනතාවක් ග්වාතමාලාව තුළ සරණාගතයින් හෝ අවතැන් වූවන් බවට පත්විය.
1995 දී, ග්වාතමාලාවේ කතෝලික අගරදගුරු පදවිය ස්පාඤ්ඤ භාෂාවෙන් "El Proyecto de la Recuperación de la Memoria Histórica" ලෙස හඳුන්වන ඓතිහාසික මතකය යථා තත්ත්වයට පත් කිරීමේ (REMHI) ව්‍යාපෘතිය ආරම්භ කළ අතර, එය[128] ග්වාතමාලාවේ දිගු සිවිල් යුද්ධයේ කරුණු සහ ඉතිහාසය එකතු කර එම වසරවල සත්‍යයට මුහුණ දීමට හේතු විය. 1998 අප්‍රේල් 24 වන දින, REMHI එහි කාර්යයේ ප්‍රතිඵල "Guatemala: Nunca Más!" වාර්තාවේ ඉදිරිපත් කළේය. මෙම වාර්තාව සිවිල් යුද්ධය අතරතුර මර්දනයට ලක් වූ දහස් ගණනක් සාක්ෂිකරුවන්ගේ සහ වින්දිතයින්ගේ සාක්ෂි සහ ප්‍රකාශ සාරාංශ කළේය. "වාර්තාව ග්වාතමාලාවේ හමුදාව සහ සමාජ හා දේශපාලන ප්‍රභූව තුළ එහි සහයෝගිතාකරුවන් විසින් සිදු කරන ලද කුරිරුකම්වලින් සියයට 80 කටම දොස් පැවරීය."[129]
කතෝලික රදගුරු ජුවාන් ජෝස් ජෙරාඩි කොනෙඩෙරා ඓතිහාසික මතක ප්‍රතිසාධන ව්‍යාපෘතියේ සේවය කළ අතර, 1998 අප්‍රේල් මාසයේදී ග්වාතමාලාවේ සිවිල් යුද්ධයේ වින්දිතයින් පිළිබඳ එහි වාර්තාව වන "ග්වාතමාලාව: නුන්කා මාස්!" නිකුත් කරන බව නිවේදනය කිරීමෙන් දින දෙකකට පසු, බිෂොප් ජෙරාඩි ඔහුගේ ගරාජය තුළ පහර දී පහර දී මරා දමන ලදී.[129] 2001 දී, ග්වාතමාලාවේ ඉතිහාසයේ හමුදා සාමාජිකයින්ගේ සිවිල් අධිකරණයක පැවති පළමු නඩු විභාගයේදී, ඔහුගේ මරණය සම්බන්ධයෙන් හමුදා නිලධාරීන් තිදෙනෙකු වරදකරු කර වසර 30 ක සිර දඬුවමක් නියම කරන ලදී. පූජකයෙකු හවුල්කරුවෙකු ලෙස වරදකරු කර වසර 20 ක සිර දඬුවමක් නියම කරන ලදී.[130]
Recuperación de la Memoria Histórica (REMHI) වාර්තාවට අනුව, 200,000 ක් පමණ මිය ගියහ. මිලියනයකට අධික පිරිසකට තම නිවාසවලින් පලා යාමට සිදු වූ අතර ගම්මාන සිය ගණනක් විනාශ විය. ඓතිහාසික පැහැදිලි කිරීමේ කොමිසම, ලේඛනගත මානව හිමිකම් උල්ලංඝනයන්ගෙන් 93% කට වඩා ග්වාතමාලාවේ හමුදා රජයට ආරෝපණය කළ අතර, වින්දිතයින්ගෙන් 83% ක් මායා ඉන්දියානුවන් බව ඇස්තමේන්තු කළේය. 1999 දී එය නිගමනය කළේ රාජ්‍ය ක්‍රියා ජන සංහාරයක් ලෙස සැලකෙන බවයි.[131][132]
බජා වේරාපාස් වැනි සමහර ප්‍රදේශවල, සත්‍ය කොමිසම සොයා ගත්තේ සිවිල් යුද්ධයේදී ග්වාතමාලාවේ රාජ්‍යය විශේෂිත ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්වලට එරෙහිව හිතාමතා ජන සංහාර ප්‍රතිපත්තියක නිරත වූ බවයි.[126] 1999 දී, එක්සත් ජනපද ජනාධිපති බිල් ක්ලින්ටන් පැවසුවේ මෙම කුරිරු සිවිල් ඝාතනවලට සහභාගී වූ ග්වාතමාලාවේ හමුදා හමුදාවන්ට සහාය ලබා දීම සම්බන්ධයෙන් එක්සත් ජනපදය වැරදි බවයි.[133]
2000 සිට
[සංස්කරණය]සාම ගිවිසුම් වලින් පසු, ග්වාතමාලාව ආර්ථික වර්ධනය සහ අනුප්‍රාප්තික ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී මැතිවරණ දෙකම අත්කර ගෙන ඇත, ඉතා මෑතකදී 2019 දී. 2019 මැතිවරණවලදී, ඇලෙජැන්ඩ්‍රෝ ජියාමත්තෙයි ජනාධිපති ධුරය දිනා ගත්තේය. ඔහු 2020 ජනවාරි මාසයේදී බලයට පත් විය.
2012 ජනවාරි මාසයේදී ග්වාතමාලාවේ හිටපු ඒකාධිපතියා වූ එෆ්‍රේන් රියෝස් මොන්ට්, ජන සංහාර චෝදනා මත ග්වාතමාලාවේ අධිකරණයක පෙනී සිටියේය. නඩු විභාගය අතරතුර, 1982 සිට 1983 දක්වා ඔහුගේ මාස 17ක පාලන කාලය තුළ අවම වශයෙන් මරණ 1,771ක්, ස්ත්‍රී දූෂණ 1,445ක් සහ ග්වාතමාලාවේ වැසියන් 30,000කට ආසන්න සංඛ්‍යාවක් අවතැන් වීම සම්බන්ධ සිදුවීම් 100කට අධික සංඛ්‍යාවක සාක්ෂි රජය විසින් ඉදිරිපත් කරන ලදී. ඔහු පලා යාමේ අවදානමක් ලෙස සලකනු ලැබූ බැවින් ඔහු සිරගත කිරීමට පැමිණිල්ලට අවශ්‍ය විය, නමුත් ඔහු ඇප මත නිදහස්ව, නිවාස අඩස්සියේ තබා ග්වාතමාලාවේ ජාතික සිවිල් පොලිසිය (PNC) විසින් ආරක්ෂා කරන ලදී. 2013 මැයි 10 වන දින, රියෝස් මොන්ට් වරදකරු බවට පත් වූ අතර වසර 80ක සිර දඬුවමක් නියම විය. ජන සංහාරයකට හිටපු රාජ්‍ය නායකයෙකු වැරදිකරු බව ජාතික අධිකරණයක් විසින් තීරණය කළ පළමු අවස්ථාව මෙය විය.[134] වරදකරු කිරීම පසුව අවලංගු කරන ලද අතර, 2015 ජනවාරි මාසයේදී මොන්ට්ගේ නඩු විභාගය නැවත ආරම්භ විය.[135] 2015 අගෝස්තු මාසයේදී, ග්වාතමාලා අධිකරණයක් තීන්දු කළේ රියෝස් මොන්ට්ට ජන සංහාරය සහ මනුෂ්‍යත්වයට එරෙහි අපරාධ සම්බන්ධයෙන් නඩු විභාගයට පෙනී සිටිය හැකි නමුත්, ඔහුගේ වයස සහ පිරිහෙන සෞඛ්‍ය තත්ත්වය හේතුවෙන් ඔහුට දඬුවම් නියම කළ නොහැකි බවයි.[136]
2010 ජනවාරි මාසයේදී ග්වාතමාලාවෙන් පලා යාමට උත්සාහ කරමින් සිටියදී හිටපු ජනාධිපති ඇල්ෆොන්සෝ පෝර්ටිලෝ අත්අඩංගුවට ගන්නා ලදී. 2010 මැයි මාසයේදී විනිසුරු මඩුල්ලක් විසින් ඔහු නිදොස් කොට නිදහස් කරන ලද අතර, එම සාක්ෂි කිහිපයක් ඉවත දැමූ අතර ඇතැම් සාක්ෂිකරුවන් විශ්වාස කළ නොහැකි බව ප්‍රතික්ෂේප කරන ලදී.[137] ග්වාතමාලාවේ නීතිපති ක්ලෝඩියා පාස් වයි පාස්, තීන්දුව "අසාධාරණත්වය පිළිබඳ භයානක පණිවිඩයක්" සහ "බල ව්‍යුහයන් පිළිබඳ අවදි කිරීමේ ඇමතුමක්" ලෙස හැඳින්වීය. එහි අභියාචනයේදී, ග්වාතමාලාවේ රජයට සහාය වන එක්සත් ජාතීන්ගේ අධිකරණ කණ්ඩායමක් වන ග්වාතමාලාවේ දණ්ඩමුක්තියට එරෙහි ජාත්‍යන්තර කොමිසම (CICIG), පෝර්ටිලෝ කබ්රේරාට එරෙහිව ඉතා සූක්ෂම ලෙස ලේඛනගත කර ඇති සාක්ෂි තක්සේරු කිරීම "විකාර" ලෙස හැඳින්වූ අතර, ග්වාතමාලාවේ ජනාධිපතිවරයාට සහ ඔහුගේ අමාත්‍යවරුන්ට මහජන අරමුදල් හැසිරවීම සඳහා කිසිදු වගකීමක් නොමැති බවට තීරණයේ ප්‍රකාශය ග්වාතමාලාවේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවට සහ නීතිවලට පටහැනි බව පැවසීය.[138] නිව් යෝර්ක් මහා ජූරි සභාවක් 2009 දී වංචා කිරීම සම්බන්ධයෙන් පෝර්ටිලෝ කබ්රේරාට චෝදනා එල්ල කර තිබුණි; ග්වාතමාලාවේ දී එම චෝදනාවලින් ඔහු නිදොස් කොට නිදහස් කිරීමෙන් පසුව, එම රටේ ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය ඔහුව එක්සත් ජනපදයට පිටුවහල් කිරීමට අවසර දුන්නේය.[139][140] ග්වාතමාලාවේ අධිකරණය දැඩි ලෙස දූෂිත වන අතර නව නාමයෝජනා සඳහා තේරීම් කමිටුව අපරාධකරුවන් විසින් අල්ලාගෙන ඇත.[137]
2012 ලන්ඩනයේ පැවති ගිම්හාන ඔලිම්පික් උළෙලේදී, එරික් බැරොන්ඩෝ පිරිමි කිලෝමීටර් 20 ඇවිදීමේ ඉසව්ව දිනාගත් විට, ග්වාතමාලාව එහි පළමු ඔලිම්පික් පදක්කම ලබා ගත්තේය.[141]
පෙරෙස් මොලිනා රජය සහ "ලා ලිනියා"
[සංස්කරණය]
විශ්‍රාමික ජෙනරාල් ඔටෝ පෙරෙස් මොලිනා 2011 දී ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් වූ අතර, ග්වාතමාලාවේ උප ජනාධිපති ධුරයට තේරී පත් වූ පළමු කාන්තාව වන රොක්සානා බල්ඩෙට්ටි සමඟ; ඔවුන් 2012 ජනවාරි 14 වන දින සිය ධුර කාලය ආරම්භ කළහ.[142] නමුත් 2015 අප්‍රේල් 16 වන දින, එක්සත් ජාතීන්ගේ (එජාස) දූෂණ විරෝධී ඒජන්සි වාර්තාවක් මගින් බල්ඩෙට්ටිගේ පෞද්ගලික ලේකම් ජුවාන් කාලෝස් මොන්සන් සහ ග්වාතමාලා අභ්‍යන්තර ආදායම් සේවයේ (SAT) අධ්‍යක්ෂ ඇතුළු ඉහළ පෙළේ දේශපාලනඥයන් කිහිප දෙනෙකු සම්බන්ධ කර ගන්නා ලදී.[143] මෙම හෙළිදරව් කිරීම් ජෙනරාල් කෙජෙල් ඉයුජීනියෝ ලාගුරුඩ් ගාර්ෂියාගේ ජනාධිපති ධුරයේ සිට දැක ඇති ප්‍රමාණයට වඩා මහජන කෝපයක් ඇති කළේය. වයර් ටැප් ඇතුළත් වසරක් පුරා පැවති විමර්ශනයකින් පසුව, "ලා ලීනියා" ලෙස හැඳින්වෙන වංචාව හෙළි කිරීමට ග්වාතමාලා නීතිපතිවරයා සමඟ ග්වාතමාලාවේ දඬුවම් නොලැබීමට එරෙහි ජාත්‍යන්තර කොමිසම (CICIG) කටයුතු කළේය.
විකුණුම් කළ ආනයන ගාස්තු සඳහා නිලධාරීන් ආනයනකරුවන්ගෙන් අල්ලස් ලබා ගත් අතර,[143] ග්වාතමාලාවේ වසර 36 ක සිවිල් යුද්ධය අතරතුර කැරලි මර්දන මෙහෙයුම් සඳහා අනුප්‍රාප්තික හමුදා රජයන්ගේ අරමුදල් රැස් කිරීමේ උපක්‍රමයක් ලෙස, රට තුළ රේගු දූෂණයේ දිගු සම්ප්‍රදායක් තුළ මුල් බැසගත් පුරුද්දකි.[144][145]
#RenunciaYa (Resign Now) යන හැෂ් ටැගය භාවිතා කරමින් ෆේස්බුක් උත්සවයක් පැවැත්වූ අතර, බල්ඩෙට්ටිගේ ඉල්ලා අස්වීම ඉල්ලා සිටීමට ග්වාතමාලාවේ නගර මධ්‍යයට යන ලෙස පුරවැසියන්ට ආරාධනා කළේය. දින කිහිපයක් ඇතුළත, 10,000 කට අධික පිරිසක් සහභාගී වන බවට ප්‍රතිචාර දැක්වූහ. උත්සවය පිටුපස කිසිදු දේශපාලන පක්ෂයක් හෝ කණ්ඩායමක් නොමැති බව සංවිධායකයින් පැහැදිලි කළ අතර, උත්සවයේ විරෝධතාකරුවන්ට නීතිය අනුගමනය කරන ලෙස උපදෙස් දුන්හ. ජලය, ආහාර සහ හිරු ආවරණ රැගෙන එන ලෙසත්, මුහුණු ආවරණය නොකරන ලෙසත්, දේශපාලන පක්ෂ වර්ණ අඳින්නේ නැති ලෙසත් ඔවුන් ජනතාවගෙන් ඉල්ලා සිටියහ.[146] දස දහස් ගණනක් ජනතාව ග්වාතමාලාවේ වීදි බැස සිටියහ. ඔවුන් ජනාධිපති මන්දිරය ඉදිරිපිට විරෝධතා දැක්වූහ. දින කිහිපයකට පසු බල්ඩෙට්ටි ඉල්ලා අස්විය. එක්සත් ජනපදය ඇගේ වීසා බලපත්‍රය අවලංගු කළ විට ඇයට ග්වාතමාලාවේ රැඳී සිටීමට සිදුවිය. "ලා ලීනියා" වංචාවට ඇයගේ සම්බන්ධය සැක කිරීමට ප්‍රමාණවත් සාක්ෂි තිබූ බැවින්, ග්වාතමාලාවේ රජය ඇයව නඩු පවරන ලදී. මෙම අපකීර්තිය හෙළි වූ පසු ග්වාතමාලාවේ දේශපාලන ක්ෂේත්‍රය තුළ ඇමරිකානු තානාපති ටොඩ් රොබින්සන්ගේ ප්‍රමුඛත්වය, විමර්ශනය පිටුපස එක්සත් ජනපද රජය සිටින බවට සැකයක් ඇති කළේය. සමහර විට කලාපයේ චීනය සහ රුසියාව පැවතීමට එරෙහිව සටන් කිරීම සඳහා ග්වාතමාලාවේ අවංක රජයක් අවශ්‍ය වූ නිසා විය හැකිය.[147]
එතැන් සිට එක්සත් ජාතීන්ගේ දූෂණ විරෝධී කමිටුව වෙනත් නඩු සම්බන්ධයෙන් වාර්තා කර ඇති අතර, රජයේ නිලධාරීන් 20 කට වැඩි පිරිසක් ඉල්ලා අස්වී ඇත. සමහරක් අත්අඩංගුවට ගෙන ඇත. එම නඩු දෙකක් හිටපු ජනාධිපති පෞද්ගලික ලේකම්වරුන් දෙදෙනෙකු සම්බන්ධ විය: ග්වාතමාලාවේ සමාජ සේවයේ ජුවාන් ඩි ඩියෝස් රොඩ්‍රිගස් සහ ගල් අඟුරු බලාගාර සමාගමේ අල්ලස් වංචාවකට සම්බන්ධ ගුස්ටාව් මාටිනෙස්. ජගුවාර් එනර්ජි (එස්) මාටිනෙස් ද පෙරෙස් මොලිනාගේ බෑණා විය.[148]
CICIG විමර්ශනවලට දේශපාලන විපක්ෂයේ නායකයින් ද සම්බන්ධ වී ඇත: ලිබර්ටැඩ් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රෙනෝවාඩා පක්ෂයේ (LIDER) නීති සම්පාදකයින් කිහිප දෙනෙකු සහ සාමාජිකයින් කිහිප දෙනෙකුට අල්ලස් සම්බන්ධ ගැටළු සම්බන්ධයෙන් විධිමත් ලෙස චෝදනා එල්ල වූ අතර, එහි ජනාධිපති අපේක්ෂක මැනුවෙල් බැල්ඩිසන්ගේ මැතිවරණ අපේක්ෂාවන් විශාල ලෙස පහත වැටීමට හේතු විය. 2015 සැප්තැම්බර් 6 වන දින පැවති ජනාධිපතිවරණයේදී ඔහු ඊළඟ ග්වාතමාලා ජනාධිපති බවට පත්වීමට ආසන්න වශයෙන් නිශ්චිත විය. බැල්ඩිසන්ගේ ජනප්‍රියතාවය තියුනු ලෙස පහත වැටුණු අතර ඔහු CICIG නායක අයිවන් වෙලස්කේස්ට එරෙහිව ග්වාතමාලා අභ්‍යන්තර කටයුතුවලට ජාත්‍යන්තර බාධා කිරීම් සම්බන්ධයෙන් ඇමරිකානු රාජ්‍ය සංවිධානයට චෝදනා ගොනු කළේය.[149]
CICIG ඔවුන්ගේ නඩු බොහෝ විට බ්‍රහස්පතින්දා දිනවල වාර්තා කළ නිසා ග්වාතමාලාවේ වැසියන් "CICIG බ්‍රහස්පතින්දා" යන යෙදුම නිර්මාණය කළහ. නමුත් සිකුරාදා මාධ්‍ය හමුවක් අර්බුදය උච්චතම අවස්ථාවට ගෙන ආවේය: 2015 අගෝස්තු 21 වන සිකුරාදා, CICIG සහ නීතිපති තෙල්මා අල්ඩානා, ජනාධිපති පෙරෙස් මොලිනා සහ හිටපු උප ජනාධිපති බැල්ඩෙට්ටි යන දෙදෙනාම "ලා ලීනියා" හි සැබෑ නායකයින් බව මහජනතාවට ඒත්තු ගැන්වීමට ප්‍රමාණවත් සාක්ෂි ඉදිරිපත් කළහ. බැල්ඩෙට්ටි එදිනම අත්අඩංගුවට ගත් අතර ජනාධිපතිවරයාට දෝෂාභියෝගයක් ඉල්ලා සිටියේය. 2015 අගෝස්තු 23 වන දින පෙරෙස් මොලිනා රූපවාහිනී පණිවිඩයක් මගින් තමා ඉල්ලා අස් නොවන බවට ජාතියට නොසැලකිලිමත් ලෙස සහතික කිරීමෙන් පසු කැබිනට් සාමාජිකයින් කිහිප දෙනෙකු ඉල්ලා අස් වූ අතර ජනාධිපතිවරයාගේ ඉල්ලා අස්වීමේ කෑගැසීම වැඩි විය.[150][151]
විරෝධතාකරුවන් දහස් ගණනක් නැවතත් වීදි බැස ගිය අතර, මෙවර වැඩි වැඩියෙන් හුදකලා වූ ජනාධිපතිවරයාගේ ඉල්ලා අස්වීම ඉල්ලා සිටියහ. ජනාධිපතිවරයාගේ නඩු පැවරීමෙන් මුක්තිය ඉවත් කළ යුතුද යන්න සලකා බැලීම සඳහා නීති සම්පාදකයින් පස් දෙනෙකුගෙන් යුත් කොමිසමක් ග්වාතමාලාවේ කොංග්‍රසය විසින් නම් කරන ලදී. ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය අනුමත කළේය. අගෝස්තු 27 වන දින අලුයම රට පුරා පාගමන් සහ මාර්ග බාධක සමඟින් ප්‍රධාන ක්‍රියාකාරී දිනයක් ආරම්භ විය. අප්‍රේල් මාසයේ අපකීර්තිය ඇති වූ දා සිට නිතිපතා විරෝධතා මෙහෙයවූ නාගරික කණ්ඩායම්, 27 වන දින මාර්ග බාධක මෙහෙයවූ ග්‍රාමීය සහ ස්වදේශික සංවිධාන සමඟ එක්සත් වීමට උත්සාහ කළහ.
ග්වාතමාලාවේ වැඩ වර්ජනය ආදිවාසී දුප්පතුන්ගේ සිට ධනවත් අය දක්වා විවිධාකාර හා සාමකාමී ජනකායකින් පිරී තිබූ අතර එයට රාජ්‍ය හා පෞද්ගලික විශ්ව විද්‍යාලවල බොහෝ සිසුන් ඇතුළත් විය. විරෝධතාවලට සහය දක්වමින් පාසල් සහ ව්‍යාපාර සිය ගණනක් වසා දමන ලදී. ග්වාතමාලාවේ බලවත්ම ව්‍යාපාරික නායකයින් වන කොමිටේ සම්බන්ධීකරණ කමිටුව ඇග්‍රිකෝලාස්, කොමර්සියල්ස්, කාර්මික සහ මූල්‍ය (CACIF) පෙරෙස් මොලිනා ඉල්ලා අස්විය යුතු බවට ඉල්ලා ප්‍රකාශයක් නිකුත් කළ අතර, නඩු පැවරීමෙන් ඔහුගේ මුක්තිය ඉවත් කරන ලෙස කොංග්‍රසයෙන් ඉල්ලා සිටියේය.[152]
නීතිපති කාර්යාලය තමන්ගේම ප්‍රකාශයක් නිකුත් කරමින්, "ජාතිය අස්ථාවර කළ හැකි පාලනය කළ නොහැකි බව වැළැක්වීම සඳහා" ජනාධිපතිවරයා ඉල්ලා අස්විය යුතු යැයි ඉල්ලා සිටියේය. පීඩනය වැඩි වූ විට, දූෂණ විමර්ශනයේ නම් කර ඉල්ලා අස්වූ ජනාධිපතිවරයාගේ හිටපු ආරක්ෂක සහ අභ්‍යන්තර කටයුතු අමාත්‍යවරු හදිසියේම රට හැර ගියහ.[153] මේ අතර, පෙරෙස් මොලිනාගේ සහයෝගය දවස වන විට අහිමි වෙමින් තිබුණි. පෞද්ගලික අංශය ඔහුගේ ඉල්ලා අස්වීම ඉල්ලා සිටියේය; කෙසේ වෙතත්, පෞද්ගලික අංශයේ මණ්ඩලවලට අනුබද්ධ නොවන ව්‍යවසායකයන්ගෙන් ද සහාය ලබා ගැනීමට ඔහු සමත් විය: හිටපු ඒකාධිපති මැනුවෙල් එස්ට්‍රාඩා කබ්රේරාගේ මුණුපුරා සහ ජංගම දුරකථන සමාගම්වල බිලියනපති හිමිකරු වන මාරියෝ ලෝපෙස් එස්ට්‍රාඩා - ඔහුගේ විධායක නිලධාරීන් කිහිප දෙනෙකු හිස් වූ කැබිනට් තනතුරු භාර ගැනීමට සැලැස්වීය.[154]
ග්වාතමාලා ගුවන් විදුලි නාලිකාව වන එමිසෝරාස් යුනිඩාස්, පෙරෙස් මොලිනා සමඟ කෙටි පණිවිඩ හුවමාරු කර ගත් බව වාර්තා කළේය. ඔහු ඉල්ලා අස්වීමට සැලසුම් කර ඇත්දැයි විමසූ විට, ඔහු මෙසේ ලිවීය: "මම මුහුණ දීමට අවශ්‍ය ඕනෑම දෙයකට මුහුණ දෙන්නෙමි, සහ නීතියට අවශ්‍ය දේට මුහුණ දෙන්නෙමි." අර්බුදය සහ අක්‍රමිකතා පිළිබඳ චෝදනා නිසා මහ මැතිවරණය කල් දමන ලෙස සමහර විරෝධතාකරුවන් ඉල්ලා සිටියහ. ඡන්දය අත්හිටුවීම ආයතනික රික්තයකට හේතු විය හැකි බවට තවත් සමහරු අනතුරු ඇඟවූහ.[155] කෙසේ වෙතත්, 2015 සැප්තැම්බර් 2 වන දින, කොංග්‍රසය ඔහුට දෝෂාභියෝගයක් ඉදිරිපත් කිරීමෙන් දිනකට පසු, පෙරෙස් මොලිනා ඉල්ලා අස්විය.[156][157] 2015 සැප්තැම්බර් 3 වන දින, ලා ලීනියා දූෂණ නඩුව සඳහා ඔහුගේ පළමු නීතිමය ප්‍රේක්ෂකත්වය සඳහා ඔහුව අධිකරණ දෙපාර්තමේන්තුවට කැඳවන ලදී.[158][159]
2016 ජුනි මාසයේදී, එක්සත් ජාතීන්ගේ සහාය ලත් නඩු පවරන්නෙකු පෙරෙස් මොලිනාගේ පරිපාලනය අපරාධ සින්ඩිකේට් එකක් ලෙස විස්තර කළ අතර තවත් දූෂණ නඩුවක් ගෙනහැර දැක්වීය, මෙය කූපෙරාචා (කික්-ඉන්) ලෙස නම් කරන ලදී. සමාජ ආරක්ෂණ ආයතනයේ ප්‍රධානියා සහ අවම වශයෙන් තවත් ඇමතිවරුන් පස් දෙනෙකු මෝටර් බෝට්ටු වැනි සුඛෝපභෝගී තෑගි මිලදී ගැනීම සඳහා අරමුදල් රැස් කළ අතර, වසර තුනකින් ඩොලර් මිලියන 4.7 කට වඩා වියදම් කළහ.[160]
ජිමී මොරාලෙස් සහ ඇලෙහාන්ඩ්‍රෝ ජියාමට්ටෙයි බලයේ සිටීම (2016–2024)
[සංස්කරණය]2015 ඔක්තෝබර් මාසයේ පැවති ජනාධිපතිවරණයේදී, දූෂණ විරෝධී දැවැන්ත විරෝධතාවලින් පසුව, හිටපු රූපවාහිනී විකට නළුවෙකු වූ ජිමී මොරාලෙස්, ග්වාතමාලාවේ නව ජනාධිපතිවරයා ලෙස තේරී පත් විය. ඔහු 2016 ජනවාරි මාසයේදී බලයට පත් විය.[161]
2017 දෙසැම්බර් මාසයේදී, ජනාධිපති මොරාලෙස් නිවේදනය කළේ, ග්වාතමාලාව ඊශ්‍රායලයේ තම තානාපති කාර්යාලය ජෙරුසලමට ගෙන යන බවත්, එක්සත් ජනපදය අනුගමනය කරන පළමු ජාතිය බවට පත්වන බවත්ය.[162]
2020 ජනවාරි මාසයේදී, ජිමී මොරාලෙස් වෙනුවට ග්වාතමාලාවේ ජනාධිපති ධුරයට ඇලෙජැන්ඩ්‍රෝ ජියාමට්ටෙයි පත් විය. ජියාමට්ටෙයි 2019 අගෝස්තු මාසයේදී පැවති ජනාධිපතිවරණයෙන් ජයග්‍රහණය කළේ ඔහුගේ "අපරාධ මත දැඩි" න්‍යාය පත්‍රය සමඟිනි.[163]
2020 නොවැම්බර් මාසයේදී, අධ්‍යාපනික හා සෞඛ්‍ය වියදම් කපා හැරීම හේතුවෙන්, ජනාධිපති ඇලෙජැන්ඩ්‍රෝ ජියාමට්ටෙයි සහ ව්‍යවස්ථාදායකයට එරෙහිව ග්වාතමාලාවේ විශාල විරෝධතා සහ පෙළපාලි ඇති විය.[164]
2023 අගෝස්තු මාසයේදී, මධ්‍ය-වාම සෙමිලා (බීජ) ව්‍යාපාරයේ අපේක්ෂක බර්නාඩෝ අරේවාලෝ, ග්වාතමාලාවේ ජනාධිපතිවරණයෙන් අතිවිශිෂ්ට ජයග්‍රහණයක් ලබා ගත්තේය.[165]
බර්නාඩෝ අරෙවාලෝ සහ මොවිමියෙන්ටෝ සෙමිල්ලා (2024–වර්තමානය)
[සංස්කරණය]
බර්නාඩෝ අරේවාලෝ යනු ග්වාතමාලාවේ පළමු ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදීව තේරී පත් වූ ජනාධිපතිවරයා වූ හිටපු ජනාධිපති ජුවාන් ජෝස් අරේවාලෝගේ පුත්‍රයාය. 2024 ජනවාරි 14 වන දින සෙමිලාගේ නායකත්වයෙන් යුත් ග්වාතමාලාවේ 52 වන ජනාධිපතිවරයා ලෙස අරේවාලෝ පත්වීමට නියමිතව තිබුණි,[166] කෙසේ වෙතත්, කොංග්‍රස් නියෝජිත පිරිසක් අනුමත කිරීමට උත්සවයේ කොමිසම අසමත් වීම හේතුවෙන් ඔහුගේ පදවි ප්‍රාප්තිය ප්‍රමාද වනු ඇත.[167][168]
මධ්‍යම රාත්‍රියෙන් මිනිත්තු කිහිපයකට පසු, ඔහු අවසානයේ ජනවාරි 15 වන දින ග්වාතමාලාවේ ජනාධිපතිවරයා ලෙස දිවුරුම් දුන්නේය.[169] ඔහුගේ මැතිවරණ ව්‍යාපාරය දූෂණ විරෝධී සහ ග්වාතමාලා වැසියන්ට ආර්ථික අවස්ථා ප්‍රවර්ධනය කරයි.[170] ඔහුගේ ධුරයේ පළමු දින කිහිපය තුළ, ඔහුගේ පූර්වගාමියා විසින් අත්සන් කරන ලද රජයේ ගිවිසුමක් ආරේවාලෝ විසින් අවලංගු කරන ලද අතර එය ජියාමට්ටෙයි කැබිනට් මණ්ඩලයේ හිටපු නිලධාරීන්ට වසර හයක් සඳහා ආරක්ෂාව සහ වාහන ලබා දෙන ලදී.[171][172]
2024 පෙබරවාරි 8 වන දින, අභ්‍යන්තර කටයුතු අමාත්‍ය අරේවාලෝ සහ අභ්‍යන්තර කටයුතු අමාත්‍ය ෆ්‍රැන්සිස්කෝ ජිමිනෙස්, ප්‍රචණ්ඩකාරී අපරාධ සහ කප්පම් ගැනීම් මැඩපැවැත්වීම අරමුණු කරගත් ජාතික සිවිල් පොලිසිය (PNC) තුළ විශේෂ බලකායක් වන කප්පම් ගැනීමට එරෙහි විශේෂ කණ්ඩායම (GECE) නිර්මාණය කිරීම නිවේදනය කළහ.[173] GECE හි අදියර වශයෙන් රටේ විවිධ ප්‍රදේශවල මුර සංචාරයේ යෙදෙන මෝටර් රථ නිලධාරීන් 400 දෙනෙකුගෙන් සමන්විත වනු ඇත. ආරේවාලෝගේ ඉල්ලීම පරිදි, එක්සත් ජනපද රජය නව කාර්ය සාධක බලකායට සහාය වීම සඳහා උපකරණ පරිත්‍යාග කළේය.[174]
2024 අප්‍රේල් 23 වන දින, ඔහුගේ රජයේ පළමු දින 100 සනිටුහන් කරන ප්‍රසිද්ධ උත්සවයකදී, ආරේවාලෝ ජනාධිපති වැටුප 25% කින් අඩු කිරීමෙන් ඔහුගේ මැතිවරණ පොරොන්දුවක් ඓතිහාසිකව ඉටු කළේය.[175] මෙම අඩු කිරීමේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, ග්වාතමාලාවේ රාජ්‍ය නායිකාව තවදුරටත් ලතින් ඇමරිකාවේ වැඩිම වැටුප් ලබන ජනාධිපතිනිය නොවේ. ඊට සමගාමීව, උප ජනාධිපති හෙරේරා ද ඇගේ වැටුපෙන් 25% ක අඩු කිරීමක් නිවේදනය කළාය.[176]
භූගෝලය
[සංස්කරණය]
ග්වාතමාලාව කඳුකර වන අතර, දකුණු වෙරළ තීරය සහ පීටන් දෙපාර්තමේන්තුවේ විශාල උතුරු පහත් බිම් හැර, සියලුම කඳුකර නිම්න, කාන්තාර සහ වැලි කඳු සහිත කුඩා පැල්ලම් වලින් සමන්විත වේ. බටහිර සිට නැගෙනහිරට ග්වාතමාලාවට කඳු දාම දෙකක් ඇතුළු වන අතර, ග්වාතමාලාව ප්‍රධාන කලාප තුනකට බෙදා ඇත: කඳු පිහිටා ඇති උස්බිම්; කඳුකරයට දකුණින් පැසිෆික් වෙරළ තීරය සහ කඳුකරයට උතුරින් පීටන් කලාපය.
සියලුම ප්‍රධාන නගර උස්බිම් සහ පැසිෆික් වෙරළබඩ කලාපවල පිහිටා ඇත; සංසන්දනය කිරීමේදී, පීටන් ජනාකීර්ණ නොවේ. මෙම කලාප තුන දේශගුණය, උන්නතාංශය සහ භූ දර්ශනය අනුව වෙනස් වන අතර, උණුසුම්, තෙතමනය සහිත නිවර්තන පහත් බිම් සහ සීතල, වියළි උස්බිම් කඳු මුදුන් අතර නාටකාකාර වෙනස්කම් සපයයි. මීටර් 4,220 (අඩි 13,850) හි වොල්කන් ටජුමුල්කෝ, මධ්‍යම ඇමරිකානු රටවල උසම ස්ථානයයි.
පැසිෆික් ජලාපවහන ද්‍රෝණියේ ගංගා කෙටි හා නොගැඹුරු වන අතර, කැරිබියන් සහ මෙක්සිකෝ බොක්ක ජලාපවහන ද්‍රෝණිවල විශාල හා ගැඹුරු වේ. මෙම ගංගාවලට ඉසබාල් විල වෙත ගලා යන පොලොචික් සහ ඩල්සේ ගංගා, බෙලීස් සමඟ මායිම වන සාර්ස්ටූන් සහ මෙක්සිකෝවේ පෙටන් සහ චියාපාස් අතර මායිම වන උසුමසින්ටා ගඟ ඇතුළත් වේ.
ස්වාභාවික විපත්
[සංස්කරණය]කැරිබියන් මුහුද සහ පැසිෆික් සාගරය අතර ග්වාතමාලාවේ පිහිටීම නිසා 1998 දී මිච් හරිකේන් සහ 2005 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී ස්ටෑන් සුළි කුණාටු වැනි සුළි කුණාටු සඳහා එය ඉලක්කයක් බවට පත් කරයි, එයින් 1,500 කට වැඩි පිරිසක් මිය ගියහ. හානිය සුළඟට සම්බන්ධ නොවේ, නමුත් සැලකිය යුතු ගංවතුර සහ එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ඇති වූ මඩ නායයෑම් නිසා ය. මෑත කාලීනව සිදුවූයේ 2020 නොවැම්බර් මාසයේ සිදු වූ ඊටා සුළි කුණාටුව වන අතර එය පුද්ගලයින් 100 කට වැඩි පිරිසක් අතුරුදහන් වීමට හෝ මිය යාමට හේතු වූ අතර අවසාන ගණනය කිරීම් තවමත් අවිනිශ්චිතය.[177]
ග්වාතමාලාවේ උස්බිම් පිහිටා ඇත්තේ කැරිබියන් සහ උතුරු ඇමරිකානු භූ තැටි අතර මායිමේ කොටසක් වන මොටගුවා දෝෂය දිගේ ය. මෙම දෝෂය ඓතිහාසික යුගයේ ප්‍රධාන භූමිකම්පා කිහිපයකට වගකිව යුතු අතර, 1976 පෙබරවාරි 4 වන දින 25,000 කට වැඩි පිරිසක් මිය ගිය රික්ටර් මාපකයේ 7.5 ක භූමිකම්පාවක් ද ඇතුළුව. ඊට අමතරව, ප්‍රධාන භූ කම්පන කලාපයක් වන මැද ඇමරිකානු අගල පැසිෆික් වෙරළට ඔබ්බෙන් පිහිටා ඇත. මෙහි, කොකෝස් තහඩුව කැරිබියන් තහඩුව යටින් ගිලෙමින් පවතින අතර, වෙරළ තීරයේ ගිනිකඳු ක්‍රියාකාරකම් ඇති කරයි. ග්වාතමාලාවේ ගිනි කඳු 37 ක් ඇති අතර, ඉන් හතරක් ක්‍රියාකාරී වේ: පකායා, සැන්ටියාගුයිටෝ, ෆියුගෝ සහ ටකානා.
ලෝකයේ මෙම භූ විද්‍යාත්මකව ක්‍රියාකාරී කොටසෙහි ස්වාභාවික විපත් වලට දිගු ඉතිහාසයක් ඇත. උදාහරණයක් ලෙස, ග්වාතමාලාවේ අගනුවර ස්ථාන මාරුවීම් තුනෙන් දෙකක් 1541 දී ගිනිකඳු මඩ ගලායාම සහ 1773 දී භූමිකම්පා හේතුවෙන් සිදුවී ඇත.
ජෛව විවිධත්වය
[සංස්කරණය]ග්වාතමාලාවේ කඩොලාන වනාන්තරවල සිට සාගර වෙරළ තීරයන් දක්වා විවිධ පරිසර පද්ධති 5 ක් සහිත පරිසර කලාප 14 ක් ඇත. ග්වාතමාලාවේ ලැයිස්තුගත තෙත්බිම් 252 ක් ඇති අතර ඒවාට විල් පහක්, කලපු 61 ක්, ගංගා 100 ක් සහ වගුරු බිම් හතරක් ඇතුළත් වේ.[178] ටිකාල් ජාතික වනෝද්‍යානය පළමු මිශ්‍ර යුනෙස්කෝ ලෝක උරුම අඩවිය විය. ග්වාතමාලාව සුවිශේෂී සත්ත්ව විශේෂයන්ගෙන් යුත් රටකි. එහි දන්නා විශේෂ 1246 ක් පමණ ඇත. මෙයින් 6.7% ක් ආවේණික වන අතර 8.1% ක් තර්ජනයට ලක්ව ඇත. ග්වාතමාලාවේ අවම වශයෙන් සනාල ශාක විශේෂ 8,682 ක් වාසය කරන අතර ඉන් 13.5% ක් ආවේණික වේ. ග්වාතමාලාවේ 5.4% IUCN කාණ්ඩ I-V යටතේ ආරක්ෂා කර ඇත.
පෙටෙන් දෙපාර්තමේන්තුවේ මායා ජෛවගෝල රක්ෂිතයේ හෙක්ටයාර 2,112,940 ක් ඇත,[179] එය බොසාවාස් පසු මධ්‍යම ඇමරිකාවේ දෙවන විශාලතම වනාන්තරය බවට පත් කරයි. ග්වාතමාලාවට 2019 වනාන්තර භූ දර්ශන අඛණ්ඩතා දර්ශකයේ මධ්‍යන්‍ය ලකුණු 3.85/10ක් තිබූ අතර, එය රටවල් 172ක් අතරින් ගෝලීය වශයෙන් 138 වැනි ස්ථානයට පත්ව ඇත.[180]
රජය සහ දේශපාලනය
[සංස්කරණය]දේශපාලන පද්ධතිය
[සංස්කරණය]
ග්වාතමාලාව යනු ව්‍යවස්ථාපිත ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයක් වන අතර, එහිදී ග්වාතමාලාවේ ජනාධිපතිවරයා රාජ්‍ය නායකයා සහ රජයේ ප්‍රධානියා වන අතර බහු-පක්ෂ පද්ධතියක වේ. විධායක බලය රජය විසින් ක්‍රියාත්මක කරනු ලැබේ. ව්‍යවස්ථාදායක බලය රජයට සහ ජනරජයේ කොංග්‍රසයට පැවරී ඇත. අධිකරණය විධායකයෙන් සහ ව්‍යවස්ථාදායකයෙන් ස්වාධීන වේ.
2015 සැප්තැම්බර් 2 වන දින, දූෂණ වංචාවක් හේතුවෙන් ඔටෝ පෙරෙස් මොලිනා ග්වාතමාලාවේ ජනාධිපති ධුරයෙන් ඉල්ලා අස් වූ අතර 2016 ජනවාරි දක්වා ඇලෙජැන්ඩ්‍රෝ මැල්ඩොනාඩෝ ඔහු වෙනුවට පත් කරන ලදී.[181] කොංග්‍රසය මැල්ඩොනාඩෝ වෙනුවට නව උප සභාපති ලෙස හිටපු යුනිවර්සිඩෑඩ් ඩි සැන් කාලෝස් ජනාධිපති ඇල්ෆොන්සෝ ෆුවෙන්ටස් සෝරියා පත් කළේය.[182]
ජිමී මොරාලෙස් 2016 ජනවාරි 14 වන දින බලයට පත් විය.[[183] 2020 ජනවාරි මාසයේදී, ඔහුගෙන් පසු ඇලෙජැන්ඩ්‍රෝ ජියාමට්ටෙයි පත් විය.[184]
ග්වාතමාලාවේ රාජ්‍ය තාන්ත්‍රිකයෙකු, සමාජ විද්‍යාඥයෙකු, ලේඛකයෙකු සහ දේශපාලනඥයෙකු සහ සෙමිලා පක්ෂයේ සාමාජිකයෙකු සහ සම-නිර්මාතෘවරයෙකු වන සීසර් බර්නාඩෝ අරෙවාලෝ ඩි ලියොන්,[185] දැන් ග්වාතමාලාවේ 52 වන ජනාධිපතිවරයා ලෙස සේවය කරයි.
විදේශ සබඳතා
[සංස්කරණය]ග්වාතමාලාව දිගු කලක් අසල්වැසි බෙලීස්හි භූමියේ සම්පූර්ණ හෝ කොටසක් හිමිකරගෙන ඇත. මෙම භෞමික ආරවුල හේතුවෙන්, 1991 සැප්තැම්බර් 6 වන දින දක්වා ග්වාතමාලාව බෙලීස්හි ස්වාධීනත්වය පිළිගත්තේ නැත,[186] නමුත් ආරවුල විසඳී නොමැත. එය අවසන් කිරීම සඳහා ඇමරිකානු රාජ්‍ය සංවිධානයේ අනුග්‍රහය යටතේ දැනට සාකච්ඡා පැවැත්වෙමින් පවතී.[187][188]
හමුදා
[සංස්කරණය]ග්වාතමාලාවේ නිහතමානී හමුදාවක් සිටින අතර, එහි කාර්ය මණ්ඩලය 15,000 ත් 20,000 ත් අතර වේ.[189]
2017 දී ග්වාතමාලාව න්‍යෂ්ටික අවි තහනම් කිරීම පිළිබඳ එක්සත් ජාතීන්ගේ ගිවිසුමට අත්සන් තැබීය.[190]
පරිපාලන අංශ
[සංස්කරණය]ග්වාතමාලාව දෙපාර්තමේන්තු 22කට බෙදා ඇත (ස්පාඤ්ඤ: departamentos) සහ උප-බෙදා ඇත්තේ මහ නගර සභා 335කට පමණ (ස්පාඤ්ඤ: municipios).[191]
මානව අයිතිවාසිකම්
[සංස්කරණය]1996 සිවිල් යුද්ධය අවසන් වූ දා සිට ග්වාතමාලාවේ ඝාතන සහ ඝාතන කල්ලි සුලභ විය. ඔවුන් බොහෝ විට රහසිගත ආරක්ෂක උපකරණ (Cuerpos Ilegales y Aparatos Clandestinos de Seguridad – CIACS), සංවිධානාත්මක අපරාධවලට සම්බන්ධ වත්මන් සහ හිටපු හමුදා සාමාජිකයින්ගේ සංවිධාන සමඟ සබඳතා පැවැත්වූහ. ඔවුන්ට සැලකිය යුතු බලපෑමක් තිබුණි, දැන් එය තරමක් අඩු වී ඇත,[192] නමුත් නීති විරෝධී ඝාතන දිගටම පවතී.[193] 2004 ජූලි මාසයේදී, අන්තර්-ඇමරිකානු අධිකරණය 1982 ජූලි 18 වන දින ප්ලාන් ඩි සැන්චෙස් හි අචි-මායා 188 දෙනෙකු සමූලඝාතනය කිරීම හෙළා දුටු අතර, එහි ඉතිහාසයේ පළමු වතාවට, ග්වාතමාලා හමුදාව ජන සංහාරයක් සිදු කළ බවට තීන්දු කළේය. 1980 ගණන්වල ගිනිගත්-පෘථිවි ව්‍යාපාරයේ වාර්තා වූ 626 සංහාරයන්ගෙන් ඕනෑම එකක් සඳහා ග්වාතමාලා රාජ්‍යයට එරෙහිව අධිකරණය විසින් ලබා දුන් පළමු තීන්දුව එය විය.[193] එම සංහාරවලදී, ගොදුරු වූවන්ගෙන් 83% ක් මායා සහ 17% ක් ලැඩිනෝ විය.[193]
| ග්වාතමාලාවේ අධිකරණමය නොවන ඝාතන | |
|---|---|
| 2010 | 5,072 |
| 2011 | 279 |
| 2012 | 439 |
| මූලාශ්‍රය: මානව හිමිකම් පිළිබඳ නීතිමය ක්‍රියාමාර්ග සඳහා වූ මධ්‍යස්ථානය (CALDH)[192] | |
2008 දී, ස්ත්‍රී දූෂණය, එනම් ඇගේ ලිංගිකත්වය නිසා කාන්තාවක් ඝාතනය කිරීම, අපරාධයක් ලෙස නිල වශයෙන් පිළිගත් පළමු රට බවට ග්වාතමාලාව පත්විය.[194] එල් සැල්වදෝරය සහ ජැමෙයිකාවෙන් පසු ලෝකයේ තුන්වන ඉහළම ස්ත්‍රී දූෂණ අනුපාතය ග්වාතමාලාවේ ඇති අතර, 2007 සිට 2012 දක්වා සෑම කාන්තාවන් 100,000 කටම 9.1 ක් පමණ මිනීමැරුම් සිදු වේ.[194]
ආර්ථිකය
[සංස්කරණය]
මධ්‍යම ඇමරිකාවේ විශාලතම ආර්ථිකය ග්වාතමාලාව වන අතර, 2024 දී ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය (PPP) ඇමරිකානු ඩොලර් 10,998 ක් ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇත. කෙසේ වෙතත්, ග්වාතමාලාව බොහෝ සමාජ ගැටලුවලට මුහුණ දෙන අතර ලතින් ඇමරිකාවේ දුප්පත්ම රටවලින් එකකි. ආදායම් ව්‍යාප්තිය බෙහෙවින් අසමාන වන අතර ජනගහනයෙන් අඩකට වඩා ජාතික දරිද්‍රතා රේඛාවට පහළින් සිටින අතර රැකියා විරහිතයන් 400,000 කට වඩා වැඩිය. 2009 දී ග්වාතමාලාවේ ජනගහනයෙන් 54.0% ක් දරිද්‍රතාවයෙන් පෙළෙන බව CIA ලෝක කරුණු පොත සලකයි.[195][196]
2010 දී, ග්වාතමාලාවේ ආර්ථිකය 3% කින් වර්ධනය වූ අතර, 2009 අර්බුදයෙන් ක්‍රමයෙන් යථා තත්ත්වයට පත් විය. එක්සත් ජනපදය සහ අනෙකුත් මධ්‍යම ඇමරිකානු වෙළඳපොළවලින් ඉල්ලුම පහත වැටීම සහ ගෝලීය අවපාතය මධ්‍යයේ විදේශ ආයෝජන මන්දගාමී වීම හේතුවෙන්.[197]
එක්සත් ජනපදයේ ජීවත් වන ග්වාතමාලාවේ වැසියන්ගෙන් ලැබෙන ප්‍රේෂණ දැන් විශාලතම විදේශ ආදායමේ මූලාශ්‍රය වේ (අපනයනවලින් තුනෙන් දෙකක් සහ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් දහයෙන් එකක්).[195]
ග්වාතමාලාවේ ප්‍රධාන අපනයන භාණ්ඩ අතර පලතුරු, එළවළු, මල්, අත්කම් භාණ්ඩ, රෙදිපිළි සහ අනෙකුත් ඒවා වේ. එය එනසාල්[198] සහ කෝපි අපනයනය කරන ප්‍රමුඛයෙකි.[199]
ජෛව ඉන්ධන සඳහා වැඩිවන ඉල්ලුම හමුවේ, රට ජෛව ඉන්ධන නිෂ්පාදනය සඳහා අමුද්‍රව්‍ය, විශේෂයෙන් උක් සහ පාම් තෙල් වැඩි වැඩියෙන් වර්ධනය වෙමින් අපනයනය කරමින් සිටී. මෙම වර්ධනය ග්වාතමාලාවේ ආහාර වේලෙහි ප්‍රධාන අමුද්‍රව්‍යයක් වන ඉරිඟු වැනි ප්‍රධාන ආහාර සඳහා ඉහළ මිල ගණන් වලට හේතු වන බව විචාරකයෝ පවසති. ඇමරිකානු ඇමරිකානු ඉරිඟු සඳහා සහනාධාර ලබා දීමේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, ග්වාතමාලාව තම ඉරිඟු වලින් අඩක් පමණ එක්සත් ජනපදයෙන් ආනයනය කරන අතර එය එහි බෝග අස්වැන්නෙන් සියයට 40 ක් ජෛව ඉන්ධන නිෂ්පාදනය සඳහා භාවිතා කරයි.[200] 2014 දී, රජය පොපි සහ මරිජුවානා නිෂ්පාදනය නීතිගත කිරීමේ ක්‍රම සලකා බලමින් සිටි අතර, නිෂ්පාදනයට බදු අය කිරීමට සහ මත්ද්‍රව්‍ය වැළැක්වීමේ වැඩසටහන් සහ අනෙකුත් සමාජ ව්‍යාපෘති සඳහා බදු ආදායම භාවිතා කිරීමට බලාපොරොත්තු විය.[201]
2010 දී මිලදී ගැනීමේ බල සමානාත්මතාවයේ (PPP) දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය (GDP) ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 70.15 ක් ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇත. සේවා අංශය දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයේ විශාලතම අංගය වන අතර, 63% ක් වන අතර, පසුව කර්මාන්ත අංශය 23.8% ක් සහ කෘෂිකාර්මික අංශය 13.2% (2010 ඇස්තමේන්තු කර ඇත). පතල් මගින් රන්, රිදී, සින්ක්, කොබෝල්ට් සහ නිකල් නිෂ්පාදනය කරයි.[202] 2015 දී රටේ රන් නිෂ්පාදනය ටොන් 6 කි.[203] අපනයනවලින් පහෙන් දෙකක් පමණ සහ ශ්‍රම බලකායෙන් අඩක් කෘෂිකාර්මික අංශයට අයත් වේ. කාබනික කෝපි, සීනි, රෙදිපිළි, නැවුම් එළවළු සහ කෙසෙල් රටේ ප්‍රධාන අපනයන වේ. 2010 දී උද්ධමනය 3.9% ක් විය.
දශක ගණනාවක් පුරා පැවති සිවිල් යුද්ධය අවසන් කළ 1996 සාම ගිවිසුම් මගින් විදේශ ආයෝජන සඳහා ප්‍රධාන බාධාවක් ඉවත් කරන ලදී. නව විදේශ ආයෝජන හේතුවෙන් සංචාරක ව්‍යාපාරය ග්වාතමාලාවේ ආදායම් වැඩිවන මූලාශ්‍රයක් බවට පත්ව ඇත.
2006 මාර්තු මාසයේදී, ග්වාතමාලාවේ සම්මේලනය මධ්‍යම ඇමරිකානු ජාතීන් කිහිපයක් සහ ඇමරිකා එක්සත් ජනපදය අතර ඩොමිනිකන් ජනරජය-මධ්‍යම ඇමරිකානු නිදහස් වෙළඳ ගිවිසුම (DR-CAFTA) අනුමත කළේය.[204] ග්වාතමාලාවේ තායිවානය සහ කොලොම්බියාව සමඟ ද නිදහස් වෙළඳ ගිවිසුම් ඇත. 2024 දී ගෝලීය නවෝත්පාදන දර්ශකයේ 122 වන ස්ථානයට ග්වාතමාලාව පත්විය.[205]
සංචාරක ව්‍යාපාරය
[සංස්කරණය]
සංචාරක ව්‍යාපාරය ආර්ථිකයේ ප්‍රධාන ධාවකයන්ගෙන් එකක් බවට පත්ව ඇති අතර, 2008 දී සංචාරක ව්‍යාපාරය ආර්ථිකයට ඩොලර් බිලියන 1.8 ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත. ග්වාතමාලාව වාර්ෂිකව සංචාරකයින් මිලියන දෙකක් පමණ ලබා ගනී. මෑත වසරවලදී, ග්වාතමාලාවේ වරායන් නැරඹීමට පැමිණෙන කෲස් නැව් සංඛ්‍යාවේ වැඩිවීමක් සිදුවී ඇති අතර එමඟින් සංචාරකයින් සංඛ්‍යාව ඉහළ යයි. සංචාරක ගමනාන්ත අතරට මායා පුරාවිද්‍යාත්මක ස්ථාන (උදා: පීටෙන් හි ටිකල්, ඉසබාල් හි ක්විරිගුවා, චිමල්ටෙනැන්ගෝ සහ ග්වාතමාලාවේ ඉක්සිම්චේ), ස්වාභාවික ආකර්ෂණීය ස්ථාන (උදා: ඇටිට්ලන් විල සහ සෙමුක් චැම්පේ) සහ යුනෙස්කෝ සංස්කෘතික උරුම අඩවියක් ලෙස පිළිගත් යටත් විජිත නගරයක් වන ඇන්ටිගුවා ග්වාතමාලාව වැනි ඓතිහාසික ස්ථාන ඇතුළත් වේ.
ජන විකාශනය
[සංස්කරණය]
ග්වාතමාලාවේ ජනගහනය 17,608,483 (2021 ඇස්තමේන්තු) වේ.[13][14] 1900 දී 885,000 ක් පමණක් වූ මෙය 20 වන සියවස තුළ බටහිර අර්ධගෝලයේ වේගවත්ම ජනගහන වර්ධනය වේ.[207] ග්වාතමාල ජනරජයේ පළමු සංගණනය 1778 දී සිදු කරන ලදී.[208] 1778, 1880, 1893 සහ 1921 සඳහා සංගණන වාර්තා පරණ කඩදාසි ලෙස භාවිතා කරන ලද අතර ඒවායේ සංඛ්‍යානමය තොරතුරු සංරක්ෂණය කර ඇතත් තවදුරටත් නොපවතී.[209] සංගණන නිතිපතා කාල පරතරයන්හිදී සිදු කර නොමැත. 1837 සංගණනය එකල අපකීර්තියට පත් විය; සංඛ්‍යාලේඛනඥ ඩොන් ජෝස් ඩි ලා වැලේ ගණනය කිරීමක් කළේ 1837 දී ග්වාතමාලාවේ ජනගහනය 600,000 ක් වූ බවයි.[208] 1940 සංගණනය පුළුස්සා දමන ලදී.[210][209] ඉතිරි සංගණනවල දත්ත පහත ඓතිහාසික ජනගහන වගුවේ ඇත.
| සංගණනය | ජනගහනය |
|---|---|
| 1778 | 430,859[208] |
| 1825 | 507,126[208] |
| 1837 | 490,787[208] |
| 1852 | 787,000[208] |
| 1880 | 1,224,602[211] |
| 1893 | 1,364,678[212] |
| 1914 | 2,183,166[210] |
| 1921 | 2,004,900[210] |
| 1950 | 2,870,272[210] |
| 1964 | 4,287,997[213] |
| 1973 | 5,160,221[213] |
| 1981 | 6,054,227[213] |
| 1994 | 8,321,067[213] |
| 2002 | 11,183,388[214] |
| 2018 | 14,901,286 |
ග්වාතමාලාව දැඩි ලෙස මධ්‍යගත වී ඇත: ප්‍රවාහනය, සන්නිවේදනය, ව්‍යාපාර, දේශපාලනය සහ වඩාත්ම අදාළ නාගරික ක්‍රියාකාරකම් සිදුවන්නේ ග්වාතමාලාවේ අගනුවර වන [තහවුරු කර නොමැත] හි වන අතර එහි නාගරික ප්‍රදේශයේ ජනගහනය මිලියන 3 කට ආසන්න වේ.[215]
ග්වාතමාලාවේ ඇස්තමේන්තුගත මධ්‍යන්‍ය වයස අවුරුදු 20 ක්, පිරිමින් සඳහා 19.4 ක් සහ කාන්තාවන් සඳහා 20.7 ක් වේ.[215] ගෝතමාලාව ජනවිකාස වශයෙන් බටහිර අර්ධගෝලයේ ලාබාලතම රටවලින් එකක් වන අතර එය මධ්‍යම අප්‍රිකාවේ සහ ඉරාකයේ බොහෝ ප්‍රදේශවලට සාපේක්ෂව වේ. 2010 දී වයස අවුරුදු 15 ට අඩු ජනගහනයේ අනුපාතය 41.5% ක් වූ අතර, 54.1% ක් වයස අවුරුදු 15 ත් 65 ත් අතර වූ අතර, 4.4% ක් අවුරුදු 65 හෝ ඊට වැඩි විය.[216]
ඩයස්පෝරාව
[සංස්කරණය]
ග්වාතමාලා ජාතිකයන් සැලකිය යුතු පිරිසක් තම රටෙන් පිටත ජීවත් වෙති. ග්වාතමාලා ඩයස්පෝරාවේ බහුතරය ඇමරිකා එක්සත් ජනපදයේ පිහිටා ඇති අතර ඇස්තමේන්තු 480,665[217] සිට 1,489,426 දක්වා පරාසයක පවතී.[218] 1970 ගණන්වල සිට කැලිෆෝනියා, ඩෙලවෙයාර්, ෆ්ලොරිඩා, ඉලිනොයිස්, නිව් යෝර්ක්, නිව් ජර්සි, ටෙක්සාස්, රෝඩ් අයිලන්ඩ් සහ වෙනත් තැන්වල ග්වාතමාලා ප්‍රජාවන්ගේ වර්ධනයට එක්සත් ජනපදයට සංක්‍රමණය වීම හේතු වී තිබේ.[219] කෙසේ වෙතත්, 2019 ජූලි වන විට, එක්සත් ජනපදය සහ ග්වාතමාලාව ග්වාතමාලාවෙන් සංක්‍රමණය සහ සරණාගතයින් සීමා කිරීම සඳහා ගිවිසුමක් අත්සන් කළහ.[220]
ඇතැම් රටවල් සඳහා විදේශයන්හි ජීවත් වන ග්වාතමාලා ජාතිකයින් සංඛ්‍යාව පිළිබඳ ඇස්තමේන්තු පහත දැක්වේ:
| රට | 2019 | |||
|---|---|---|---|---|
 එක්සත් ජනපද
|
1,070,743 | |||
 මෙක්සිකෝව
|
44,178 | |||
 බෙලීස්
|
25,086 | |||
 කැනඩාව
|
18,398 | |||
 එල් සැල්වදෝරය
|
9,005 | |||
 ස්පාඤ්ඤය
|
7,678 | |||
| හොන්ඩූරස්
|
4,681 | |||
 ප්‍රංශය
|
3,296 | |||
 කොස්ටා රිකා
|
2,699 | |||
 ඉතාලිය
|
2,299 | |||
| එකතුව | 1,205,644 | |||
| මූලාශ්‍රය: ඩේටෝස්මැක්‍රෝ.[221] | ||||
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්
[සංස්කරණය]ගෝතමාලාවේ විවිධ ජනවාර්ගික, සංස්කෘතික, වාර්ගික සහ භාෂාමය කණ්ඩායම් වාසය කරයි. ජාතික සංඛ්‍යාලේඛන ආයතනය (INE) විසින් පවත්වන ලද 2018 සංගණනයට අනුව, ජනගහනයෙන් 56% ක් මිශ්‍ර ආදිවාසී සහ යුරෝපීය උරුමයන් පිළිබිඹු කරන ලැඩිනෝ වේ.[223] ආදිවාසී ග්වාතමාලා ජාතික ජනගහනයෙන් 43.6% ක් වන අතර එය ලතින් ඇමරිකාවේ විශාලතම ප්‍රතිශතයන්ගෙන් එකකි, පේරු සහ බොලිවියාවට පමණක් පිටුපසින්. බොහෝ ආදිවාසී ග්වාතමාලා ජාතිකයින් (ජාතික ජනගහනයෙන් 41.7%) මායා ජනතාවගෙන් සමන්විත වේ, එනම් කිචේ (මුළු ජනගහනයෙන් 11.0%), ක්'එක්චි (8.3%), කක්චිකෙල් (7.8%), මාම් (5.2%) සහ "වෙනත් මායා" (7.6%). ජාතික ජනගහනයෙන් 2% ක් මායා නොවන ආදිවාසී ජනතාව වේ. ජනගහනයෙන් 1.8% ක් ෂින්කා (මෙසෝඇමරිකානු) වන අතර ජනගහනයෙන් 0.1% ක් ගරිෆූනා (අප්‍රිකානු/කැරිබ් මිශ්‍ර) වේ.[223] "කෙසේ වෙතත්, ස්වදේශික අයිතිවාසිකම් ක්‍රියාකාරීන් ස්වදේශික සංඛ්‍යාව සියයට 61 ට ආසන්න බව පවසති."[224]
යුරෝපීය සම්භවයක් ඇති සුදු ගෝතමාලානුවන්, ක්‍රියෝලෝ ලෙසද හැඳින්වේ, ග්වාතමාලානු සංගණනයේදී ලැඩිනෝස් (මිශ්‍ර-ජාතිය) පුද්ගලයින්ගෙන් වෙනස් නොවේ.[223] බොහෝ දෙනෙක් ජර්මානු සහ ස්පාඤ්ඤ පදිංචිකරුවන්ගෙන් පැවත එන්නන් වන අතර අනෙක් අය ඉතාලි, බ්‍රිතාන්‍ය, ප්‍රංශ, ස්විස්, බෙල්ජියම්, ලන්දේසි, රුසියානු සහ ඩේන් ජාතිකයන්ගෙන් පැවත එන්නන් වේ. නත්තල් ගස් සම්ප්‍රදාය ග්වාතමාලාව වෙත ගෙන ඒම සම්බන්ධයෙන් ජර්මානු පදිංචිකරුවන්ට ගෞරවය හිමි වේ.[225]
ජනගහනයට සැල්වදෝර ජාතිකයන් 110,000 ක් පමණ ඇතුළත් වේ. ප්‍රධාන වශයෙන් ශාන්ත වින්සන්ට්හි ආදිවාසී ජනයා සමඟ ජීවත් වූ සහ අන්තර් විවාහ වූ කළු අප්‍රිකානුවන්ගෙන් පැවත එන ගරිෆුනා, ප්‍රධාන වශයෙන් ලිවිංස්ටන් සහ පුවර්ටෝ බැරියෝස් හි ජීවත් වේ. අප්‍රිකානු-ගෝතමාලානුවන් සහ මුලටෝවරු ප්‍රධාන වශයෙන් කෙසෙල් වතු කම්කරුවන්ගෙන් පැවත එන්නෝ වෙති. ආසියානුවන් ද සිටිති, බොහෝ දුරට චීන සම්භවයක් ඇති නමුත් ලෙබනන් සහ සිරියානු සම්භවයක් ඇති අරාබිවරුන් ද සිටිති.[226]
භාෂා
[සංස්කරණය]ග්වාතමාලාවේ එකම නිල භාෂාව ස්පාඤ්ඤ භාෂාවයි.
විශේෂයෙන් ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල මායා භාෂා විසි එකක් මෙන්ම මායා නොවන ස්වදේශික භාෂා දෙකක් ද කතා කෙරේ: රටට ආවේණික වූ ෂින්කා සහ කැරිබියානු වෙරළ තීරයේ කතා කරන අරවාකන් භාෂාවක් වන ගරිෆූනා. 2003 භාෂා නීතියට අනුව, මෙම භාෂා ජාතික භාෂා ලෙස පිළිගැනේ.[227]
ස්වදේශික ඒකාබද්ධතාවය සහ ද්විභාෂා අධ්‍යාපනය
[සංස්කරණය]20 වන සියවස පුරාවටම මායා භාෂා ග්වාතමාලා සමාජයට සහ අධ්‍යාපන ක්‍රමයට ඒකාබද්ධ කිරීමේ බොහෝ වර්ධනයන් සිදුවී ඇත. දේශපාලන හේතූන් මත ආරම්භ වූ මෙම ක්‍රියාවලීන් සමහර මායා භාෂා පුනර්ජීවනයට සහ රට තුළ ද්විභාෂා අධ්‍යාපනය දියුණු කිරීමට උපකාරී වී ඇත.
1945 දී, "ඉන්දියානු ගැටලුව" ජය ගැනීම සඳහා, ග්වාතමාලා රජය විසින් The Indigents ta National (NH) ආයතනය ආරම්භ කරන ලද අතර, එහි අරමුණ වූයේ ස්පාඤ්ඤ භාෂාව වෙනුවට මායා දරුවන්ට ඔවුන්ගේ මව් භාෂාවෙන් සාක්ෂරතාවය ඉගැන්වීම, පසුව උකහා ගැනීම සඳහා භූමිය සකස් කිරීමයි. 1952 දී එක්සත් ජාතීන්ගේ සහාය ලැබුණු පළමු භාෂාවෙන් සාක්ෂරතාවය ඉගැන්වීම සැලකිය යුතු ලෙස ඉදිරියට ගියේ, ටෙක්සාස් හි ඩලස් හි පිහිටි SIL (ගිම්හාන භාෂා ආයතනය) ග්වාතමාලා අධ්‍යාපන අමාත්‍යාංශය සමඟ හවුල් වූ විටය; වසර 2 ක් ඇතුළත, මායා භාෂාවලින් ලිඛිත කෘති රාශියක් මුද්‍රණය කර ප්‍රකාශයට පත් කර ඇති අතර, නව ගිවිසුම පරිවර්තනය කිරීමේදී විශාල දියුණුවක් සිදු කරන ලදී. ඊළඟ වසරවලදී, මායා සිසුන් ස්පාඤ්ඤ භාෂාවට සංක්‍රමණය වීමට සහාය වීම සඳහා විශේෂ හෝඩියක් සොයා ගැනීම සහ ක්'එක්චි' ප්‍රදේශයේ ද්විභාෂා අධ්‍යාපනය ඇතුළුව, ආදිවාසීන් ලැඩිනෝ[228] සමාජයට ඒකාබද්ධ කිරීමට තවදුරටත් උත්සාහයන් ගන්නා ලදී. 1965 දී ස්පාඤ්ඤ භාෂාව ග්වාතමාලාවේ නිල භාෂාව බවට පත් වූ විට, මායා සිසුන් ස්පාඤ්ඤ භාෂාවට සංක්‍රමණය වීම වේගවත් කිරීම සඳහා රජය ද්විභාෂා කැස්ටෙලානිසේෂන් වැඩසටහන සහ රේඩියෝෆොනික් පාසල් වැනි වැඩසටහන් කිහිපයක් ආරම්භ කළේය. නොදැනුවත්වම, ආදිවාසී භාෂාව භාවිතා කරමින් භාෂාව, විශේෂයෙන් නව හෝඩිය ඒකාබද්ධ කිරීමට ගත් උත්සාහයන්, පාසල්වල මායා භාෂා භාවිතා කිරීමට ආයතනවලට මෙවලම් ලබා දුන් අතර, මායා දරුවන්ගේ ඉගෙනීම වැඩිදියුණු කරන අතරම, ඔවුන් ස්පාඤ්ඤ පරිසරයක ඉගෙනීමට පමණක් සන්නද්ධ නොවීය. ඉතින්, 1980 දී ද්විභාෂා අධ්‍යාපනයේ අතිරේක ව්‍යාප්තියක් සිදු වූ අතර, ස්පාඤ්ඤ භාෂාව චතුර ලෙස කතා කරන තෙක් දරුවන්ට ඔවුන්ගේ මව් භාෂාවෙන් ඉගැන්වීමට අවශ්‍ය වූ පර්යේෂණාත්මක වැඩසටහනක් නිර්මාණය කරන ලදී. නියමු වැඩසටහනේ සිසුන් ස්පාඤ්ඤ පමණක් පාලන පාසල්වල සිසුන්ට වඩා ඉහළ අධ්‍යයන ජයග්‍රහණ පෙන්නුම් කළ විට වැඩසටහන සාර්ථක විය. 1987 දී, නියමු වැඩසටහන අවසන් කිරීමට නියමිතව තිබූ විට, ග්වාතමාලාවේ ද්විභාෂා අධ්‍යාපනය නිල වශයෙන් ප්‍රකාශයට පත් කරන ලදී.
ආගම
[සංස්කරණය]
ග්වාතමාලා සමාජය පුරාම පාහේ ක්‍රිස්තියානි ධර්මය ඉතා බලගතුයි, විශ්ව විද්‍යාව සහ සමාජ-දේශපාලන සංයුතිය යන දෙඅංශයෙන්ම. රෝමානු කතෝලික ආගම (යටත් විජිත යුගයේදී ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් විසින් හඳුන්වා දෙන ලදී) ආධිපත්‍යය දැරූ රට, දැන් ක්‍රිස්තියානි නිකායන් ගණනාවක බලපෑමට ලක්ව ඇත. රෝමානු කතෝලික පල්ලිය විශාලතම පල්ලියේ නිකාය ලෙස පවතී, 2001 දී 55% ක් වූ ජනතාවගෙන් 2012 වන විට 47.9% දක්වා පහත වැටුණි (CID Gallup නොවැම්බර් 2001, සැප්තැම්බර් 2012). 2001–2012 කාලය තුළ, දැනටමත් බොහෝ රෙපරමාදු ජනගහනය ජනගහනයෙන් සියයට තිහක සිට 38.2% දක්වා වර්ධනය විය. ආගමික අනුබද්ධයක් නොමැති බව කියා සිටින අය 12.7% සිට 11.6% දක්වා අඩු විය. මෝමන්වරු සහ යුදෙව් ආගම, ඉස්ලාම් සහ බුද්ධාගමේ අනුගාමිකයින් ඇතුළුව ඉතිරි අය ජනගහනයෙන් සියයට 2 කට වඩා ලියාපදිංචි වීම දිගටම කරගෙන ගියහ.[229]
1960 ගණන්වල සිට, විශේෂයෙන් 1980 ගණන්වලදී, ග්වාතමාලාව රෙපරමාදු ආගමේ, විශේෂයෙන් එවැන්ජලිකල් ප්‍රභේදවල වේගවත් වර්ධනයක් අත්විඳ ඇත. ලතින් ඇමරිකාවේ [230] ලියාපදිංචි නොකළ පල්ලි රාශියක් ඇති,[231] ග්වාතමාලාව වඩාත් දැඩි එවැන්ජලිකල් ජාතිය ලෙස විස්තර කර ඇත, නමුත් බ්‍රසීලය[232] හෝ හොන්ඩුරාස් ග්වාතමාලාව තරම්ම එවැන්ජලිකල් විය හැකිය.
පසුගිය දශක දෙක තුළ, විශේෂයෙන් සිවිල් යුද්ධය අවසන් වීමෙන් පසු, ග්වාතමාලාව මිෂනාරි ක්‍රියාකාරකම් ඉහළ ගොස් තිබේ. මෑත දශක කිහිපය තුළ, ප්‍රධාන වශයෙන් එවැන්ජලිකල් සහ පෙන්තකොස්ත ප්‍රභේදවල රෙපරමාදු නිකායන් කැපී පෙනෙන ලෙස වර්ධනය වී ඇත; ජනවාර්ගික මායා ජනගහනය අතර වර්ධනය විශේෂයෙන් ශක්තිමත් වන අතර, ගෝතමාලාවේ ජාතික එවැන්ජලිකල් ප්‍රෙස්බිටේරියන් පල්ලිය ස්වදේශික භාෂා ප්‍රෙස්බිටේරියන් 11 ක් පවත්වාගෙන යයි. පසුකාලීන සාන්තුවරයන්ගේ ජේසුස් ක්‍රිස්තුස් වහන්සේගේ පල්ලිය 1984 දී සාමාජිකයින් 40,000 සිට 1998 දී 164,000 දක්වා වර්ධනය වී ඇති අතර එය දිගටම ව්‍යාප්ත වෙමින් පවතී.[233][234]
ග්වාතමාලාවේ නැගෙනහිර ඕතඩොක්ස් පල්ලියේ වර්ධනය විශේෂයෙන් ශක්තිමත් වී ඇති අතර, පසුගිය වසර පහ තුළ ලක්ෂ සංඛ්‍යාත ආගමට හැරුණු අය සමඟ,[235][236][237] බටහිර අර්ධගෝලයේ ඕතඩොක්ස් අනුගාමිකයින් වැඩිම ප්‍රතිශතයක් රටට ලබා දෙයි.[තහවුරු කර නොමැත]
කතෝලික විශ්වාසයේ අර්ථයට අනුකම්පා කරන විට ඇතැම් පිළිවෙත් කතෝලික උත්සව සහ නමස්කාරයට ඇතුළත් කරන සංස්කෘතික ක්‍රියාවලිය හරහා සාම්ප්‍රදායික මායා ආගම දිගටම පවතී.[238][239] සාම ගිවිසුම් යටතේ ස්ථාපිත කරන ලද සංස්කෘතික ආරක්ෂාවන්හි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස දේශීය ආගමික පිළිවෙත් වැඩි වෙමින් පවතී.[තහවුරු කර නොමැත] සාම්ප්‍රදායික උත්සව සඳහා පහසුකම් සැලසීම සඳහා සෑම මායා නටබුන්කම පූජාසන සැපයීමේ ප්‍රතිපත්තියක් රජය විසින් ස්ථාපිත කර ඇත.
සංක්‍රමණය
[සංස්කරණය]යටත් විජිත යුගයේදී ගෝතමාලාව ස්පාඤ්ඤයෙන් පමණක් සංක්‍රමණිකයන් (පදිංචිකරුවන්) ලබා ගත්තේය. පසුව, 19 වන සියවසේ මැද භාගයේ සහ 20 වන සියවසේ මුල් භාගයේදී යුරෝපයෙන් සංක්‍රමණ රැළි ග්වාතමාලාවට ලැබුණි. ප්‍රධාන වශයෙන් ජර්මනියෙන් පැමිණි මෙම සංක්‍රමණිකයන් ඇල්ටා වේරාපාස්, සකාපා, ක්වෙට්සාල්ටෙනැන්ගෝ, බජා වේරාපාස් සහ ඉසබල් යන ප්‍රදේශවල කෝපි සහ එනසාල් ෆින්කා ස්ථාපනය කළහ. ස්පාඤ්ඤය, ප්‍රංශය, බෙල්ජියම, එංගලන්තය, ඉතාලිය, ස්වීඩනය සහ වෙනත් රටවලින් ද අඩු ප්‍රමාණයකට ජනතාව පැමිණියහ.
ගෝතමාලාවට පැමිණි බොහෝ යුරෝපීය සංක්‍රමණිකයින් දේශපාලනඥයන්, සරණාගතයින් සහ ව්‍යවසායකයින් මෙන්ම පදිංචි වීමට බලාපොරොත්තු වන පවුල් ද විය. 1950 වන තෙක් කොස්ටාරිකාවට පසුව වැඩිම සංක්‍රමණිකයන් පැමිණි මධ්‍යම ඇමරිකානු රට ග්වාතමාලාව වූ අතර අදටත් විශාල සංක්‍රමණිකයන් සංඛ්‍යාවක් පිළිගනු ලැබේ. 1890 ගණන්වල සිට නැගෙනහිර ආසියාවෙන් සංක්‍රමණ සිදුවී ඇත.[තහවුරු කර නොමැත] එසේම, පළමු ලෝක යුද්ධයෙන් පටන් ගෙන, යුදෙව් සංක්‍රමණ මගින් සංක්‍රමණික ජනගහනය ශක්තිමත් වෙමින් පවතී.[තහවුරු කර නොමැත]
විසිවන සියවසේ දෙවන භාගයේදී, ලතින් ඇමරිකානු සංක්‍රමණ ග්වාතමාලාව වෙත වැඩි විය, විශේෂයෙන් අනෙකුත් මධ්‍යම ඇමරිකානු රටවල්, මෙක්සිකෝව, කියුබාව සහ ආර්ජන්ටිනාව යන රටවලින් පැමිණි නමුත්, මෙම සංක්‍රමණිකයන්ගෙන් බොහෝ දෙනෙක් තාවකාලිකව පමණක් රැඳී සිටියහ. එක්සත් ජනපදයේ ඔවුන්ගේ අවසාන ගමනාන්ත වෙත යාමට පෙර.[තහවුරු කර නොමැත]
| රට | 2019 | |||
|---|---|---|---|---|
| එල් සැල්වදෝරය
|
19,704 | |||
| මෙක්සිකෝව
|
18,003 | |||
| එක්සත් ජනපද
|
8,871 | |||
 නිකරගුවා
|
8,787 | |||
| හොන්ඩූරස්
|
8,608 | |||
 දකුණු කොරියාව
|
1,833 | |||
| ස්පාඤ්ඤය
|
1,354 | |||
| කොස්ටා රිකා
|
1,192 | |||
 කොලොම්බියාව
|
1,186 | |||
| බෙලීස්
|
904 | |||
| එකතුව | 80,421 | |||
| මූලාශ්‍රය: ඩේටෝස්මැක්‍රෝ.[240] | ||||
සෞඛ්‍යය
[සංස්කරණය]ලතින් ඇමරිකාවේ නරකම සෞඛ්‍ය ප්‍රතිඵල අතර ග්වාතමාලාව ඉහළම ළදරු මරණ අනුපාතිකයක් ඇති අතර කලාපයේ අඩුම ආයු අපේක්ෂාවන්ගෙන් එකකි.[241] එහි මිලියන 16 ක ජනතාව සඳහා වෛද්‍යවරුන් 16,000 ක් පමණ සිටින ග්වාතමාලාවේ, WHO විසින් නිර්දේශ කරන ලද වෛද්‍ය-පුරවැසි අනුපාතයෙන් අඩක් පමණ ඇත.[242] 1997 දී ග්වාතමාලා සිවිල් යුද්ධය අවසන් වීමෙන් පසු, සෞඛ්‍ය අමාත්‍යාංශය ග්‍රාමීය ජනගහනයෙන් 54% කට සෞඛ්‍ය සේවා ප්‍රවේශය පුළුල් කර ඇත.[243]
පෞද්ගලික හෝ පොදු ආයතනයක් හරහා සේවා බෙදා හැරීම කළමනාකරණය කරන්නේ කෙසේද යන්න සහ ලබා ගත යුතු මූල්‍යකරණ පරිමාණය පිළිබඳව එකඟ නොවන විවිධ දේශපාලන පරිපාලනයන්ගෙන් සෞඛ්‍ය සේවා සඳහා විවිධ මට්ටම්වල සහාය ලැබී ඇත.[243] 2013 වන විට, සෞඛ්‍ය අමාත්‍යාංශයට එහි වැඩසටහන් නිරීක්ෂණය කිරීමට හෝ ඇගයීමට මූල්‍යමය මාර්ග නොමැත.[243]
රාජ්‍ය සහ පෞද්ගලික යන දෙඅංශයෙන්ම මුළු සෞඛ්‍ය සේවා වියදම් දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 6.4 සහ 7.3% අතර නියතව පවතී.[244][245] 2012 දී ඒක පුද්ගල සාමාන්‍ය වාර්ෂික සෞඛ්‍ය සේවා වියදම ඩොලර් 368 ක් පමණි.[245] සෞඛ්‍ය පද්ධතිය සමඟ සම්බන්ධ වන විට ග්වාතමාලාවේ රෝගීන් දේශීය ප්‍රතිකාර හෝ බටහිර වෛද්‍ය විද්‍යාව අතර තෝරා ගනී.[246]
2024 ගෝලීය කුසගින්න දර්ශකයේ (GHI) ප්‍රමාණවත් දත්ත සහිත රටවල් 127 න් ග්වාතමාලාව 81 වන ස්ථානයේ සිටී. ග්වාතමාලාවේ GHI ලකුණු 18.8 ක් වන අතර එය මධ්‍යස්ථ කුසගින්නක් පෙන්නුම් කරයි.[247]
අධ්‍යාපනය
[සංස්කරණය]
ග්වාතමාලාවේ අධ්‍යාපනය බොහෝ දුරට ප්‍රසිද්ධියේ සපයනු ලැබේ, අරමුදල් සපයනු ලැබේ සහ මධ්‍යම රජය විසින් අධීක්ෂණය කරනු ලැබේ. ජාතික අධ්‍යාපන ප්‍රතිපත්තිය සහ විෂයමාලා සකස් කිරීම, ක්‍රියාත්මක කිරීම සහ අධීක්ෂණය සඳහා අධ්‍යාපන අමාත්‍යාංශය වගකිව යුතුය. අධ්‍යාපනය පස් ස්ථර පද්ධතියකට බෙදා ඇති අතර එයට ප්‍රාථමික අධ්‍යාපනය, පසුව ද්විතීයික අධ්‍යාපනය සහ තෘතීයික අධ්‍යාපනය ඇතුළත් වේ, තාක්ෂණික පුහුණු මට්ටම අනුව. අධ්‍යාපනය ස්පාඤ්ඤ භාෂාවෙන් උපදෙස් දෙනු ලැබේ, නමුත් ප්‍රධාන වශයෙන් ආදිවාසී ජනගහනයක් සිටින කලාපවල ඇමරින්ඩියන් භාෂාවලින් ද්විභාෂා අධ්‍යාපනයක් ලබා ගත හැකිය.[248] ග්වාතමාලාවේ මුළු විශ්ව විද්‍යාල පහළොවක් ඇත; එකක් රාජ්‍ය සහ පෞද්ගලික දහහතරකි. 1676 දී ආරම්භ කරන ලද යුනිවර්සිඩෑඩ් ඩි සැන් කාලෝස් යනු ග්වාතමාලාවේ පැරණිතම පශ්චාත්-ද්විතියික ආයතනය වන අතර ඇමරිකාවේ සිව්වන පැරණිතම ආයතනය වේ.[249]
ග්වාතමාලාව අධ්‍යාපනය සඳහා එහි දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් සියයට 3.2 ක් පමණ වැය කරයි.[250] කෙසේ වෙතත්, තරුණ සහභාගීත්වය අඛණ්ඩ අභියෝගයක් වී ඇත - විශේෂයෙන් ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල සහ ආදිවාසී ප්‍රජාවන්හි.[251] ග්‍රාමීය ගුරුවරුන් සඳහා පුහුණුවක් නොමැතිකම ග්වාතමාලාවේ අඩු සාක්ෂරතා අනුපාත සඳහා ප්‍රධාන දායක සාධකයකි. කෙසේ වෙතත්, අධ්‍යාපනයේ සැලකිය යුතු ප්‍රගතියක් හේතුවෙන් වයස අවුරුදු 15 සහ ඊට වැඩි ජනගහනය අතර සාක්ෂරතා අනුපාත 2012 දී 74.5% සිට 2021 දී 83.3% දක්වා වැඩි වී ඇත.[252][253] මධ්‍යම කඳුකර කලාපය පුරා ප්‍රජාවන්හි ගුරුවරුන් පුහුණු කරන ළමා ආධාර, පුවෙබ්ලෝ අ පුවෙබ්ලෝ සහ පොදු බලාපොරොත්තුව වැනි සංවිධාන ද ළමුන් සඳහා අධ්‍යාපන ප්‍රතිඵල වැඩිදියුණු කිරීමට කටයුතු කර ඇත.
විශාලතම නගර
[සංස්කරණය]| ස්ථානය | දෙපාර්තමේන්තුව | ජනගහණය | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 මික්ස්කෝ |
1 | ග්වාතමාලා නගරය | ග්වාතමාලා | 923,392 |  කොබන් | ||||
| 2 | මික්ස්කෝ | ග්වාතමාලා | 463,019 | ||||||
| 3 | විලා නුවෙවා | ග්වාතමාලා | 426,316 | ||||||
| 4 | කොබන් | ඇල්ටා වේරපාස් | 212,047 | ||||||
| 5 | ක්වෙට්සාල්ටෙනැන්ගෝ | ක්වෙට්සාල්ටෙනැන්ගෝ | 180,706 | ||||||
| 6 | ජලපා | ජලපා | 159,840 | ||||||
| 7 | එස්කුයින්ට්ලා | එස්කුයින්ට්ලා | 156,313 | ||||||
| 8 | සැන් ජුවාන් සැකටෙපෙක්වෙස් | ග්වාතමාලා | 155,965 | ||||||
| 9 | ජුටියාපා | ජුටියාපා | 145,880 | ||||||
| 10 | පෙටාපා | ග්වාතමාලා | 129,124 | ||||||
සංස්කෘතිය
[සංස්කරණය]
ග්වාතමාලාවේ ජාතික ලේඛනාගාරය, ජාතික පුස්තකාලය සහ මායා කෞතුක වස්තු විශාල එකතුවක් ඇති පුරාවිද්‍යා හා ජනවාර්ගික කෞතුකාගාරය ඇතුළු ජාතියේ පුස්තකාල සහ කෞතුකාගාර රැසකට නිවහන වේ. එය ඉක්ෂෙල් ස්වදේශික රෙදිපිළි හා ඇඳුම් කෞතුකාගාරය සහ මායා පුරාවිද්‍යාව කෙරෙහි අවධානය යොමු කරන මියුසියෝ පොපෝල් වු වැනි පෞද්ගලික කෞතුකාගාර ද ඇත. මෙම කෞතුකාගාර දෙකම යුනිවර්සිඩෑඩ් ෆ්‍රැන්සිස්කෝ මැරොක්වින් මණ්ඩපයේ පිහිටා ඇත. රටේ නගර සභා 329 න් බොහෝමයකට අවම වශයෙන් කුඩා කෞතුකාගාරයක් ඇත.
කලාව
[සංස්කරණය]ගෝතමාලාව සියවස් ගණනාවක් පැරණි පූර්ව-කොලොම්බියානු සම්ප්‍රදායන් අනුගමනය කරන බොහෝ ස්වදේශික කලාකරුවන් බිහි කර ඇත. ග්වාතමාලාවේ යටත් විජිත සහ පශ්චාත්-යටත් විජිත ඉතිහාසය පිළිබිඹු කරමින්, බහු ගෝලීය කලා ව්‍යාපාර සමඟ හමුවීම් යුරෝපීය, උතුරු ඇමරිකානු සහ වෙනත් සම්ප්‍රදායන් සමඟ සාම්ප්‍රදායික ප්‍රාථමික හෝ අහිංසක සෞන්දර්යය ඒකාබද්ධ කළ කලාකරුවන්ගේ ධනයක් ද බිහි කර ඇත.
"රෆායෙල් රොඩ්‍රිගස් පැඩිල්ලා" නම් එස්කුවෙලා නැෂනල් ඩි ආර්ටෙස් ප්ලාස්ටික්ස් යනු ග්වාතමාලාවේ ප්‍රමුඛ කලා පාසල වන අතර, එම පාසලෙන් උපාධිධාරීන් වන ප්‍රමුඛ පෙළේ ස්වදේශික කලාකරුවන් කිහිප දෙනෙකු අගනුවර පිහිටි මියුසියෝ නැෂනල් ඩි ආර්ටේ මොඩර්නෝ හි ස්ථිර එකතුවේ සේවය කරති. ග්වාතමාලාවෙන් පිටත කීර්තියක් අත්කර ගත් සමකාලීන ග්වාතමාලානු කලාකරුවන් අතර ඩගෝබර්ටෝ වස්කේස්, ලුයිස් රොලන්ඩෝ ඉක්වියාක් සිකාරා, කාලෝස් මෙරිඩා,[255] ඇනිබල් ලෝපෙස්, රොබර්ටෝ ගොන්සාලෙස් ගොයිරි සහ එල්මාර් රෙනේ රොජාස් ඇතුළත් වේ.[256]
සාහිත්‍යය
[සංස්කරණය]
- ග්වාතමාලාවේ ජාතික සාහිත්‍ය ත්‍යාගය යනු තනි ලේඛකයෙකුගේ කෘති සමූහයක් හඳුනා ගන්නා එක් වරක් පමණක් ලබා දෙන සම්මානයකි. එය 1988 සිට සංස්කෘතික හා ක්‍රීඩා අමාත්‍යාංශය විසින් වාර්ෂිකව ලබා දී ඇත.
- මිගෙල් ඇන්ජල් ඇස්ටූරියස් 1967 දී සාහිත්‍ය සඳහා නොබෙල් ත්‍යාගය දිනා ගත්තේය. ඔහුගේ ප්‍රසිද්ධ පොත් අතර මැනුවෙල් එස්ට්‍රාඩා කබ්රේරාගේ රජය පාදක කරගත් නවකතාවක් වන එල් සෙනෝර් ප්‍රසිඩෙන්ටේ ද වේ.
- ග්වාතමාලාවේ ආදිවාසී ජනයාට එරෙහි පීඩනයට එරෙහිව සටන් කිරීම සඳහා නොබෙල් සාම ත්‍යාගය දිනාගත් රිගෝබර්ටා මෙන්චු, ඇගේ පොත I, රිගෝබර්ටා මෙන්චු[257] සහ ක්‍රොසිං බෝඩර්ස් යන පොත් සඳහා ප්‍රසිද්ධය.[258]
සිනමාව
[සංස්කරණය]ග්වාතමාලාවේ අධ්‍යක්ෂක ජයරෝ බුස්ටමැන්ටේ, ග්වාතමාලාවේ සමකාලීන සමාජය සහ දේශපාලනය කෙරෙහි අවධානය යොමු කළ ඔහුගේ චිත්‍රපට සමඟ ජාත්‍යන්තර ප්‍රේක්ෂක පිරිසක් ලබා ගෙන ඇත: 2015 දී ඉක්ස්කනුල් සහ 2019 දී ටෙම්බ්ලෝරස් සහ ලා ලොරෝනා (අඬන කාන්තාව).
මාධ්‍ය සහ ප්‍රවෘත්ති
[සංස්කරණය]ග්වාතමාලාවේ ප්‍රධාන ජාතික පුවත්පත් අතර ප්‍රෙන්සා ලිබ්‍රේ, එල් පෙරියෝඩිකෝ සහ සිග්ලෝ21 ඇතුළත් වේ.[259][260] ග්වාතමාලාවේ ප්‍රධාන ගුවන් විදුලි මධ්‍යස්ථානයක් වන එමිසෝරාස් යුනිඩාස් වැනි ප්‍රධාන දේශීය නාලිකා සහ ගුවන් විදුලි මධ්‍යස්ථාන කිහිපයක් ද ඇත.
සංගීතය
[සංස්කරණය]
ගෝතමාලාවේ සංගීතයට ශෛලීන් සහ ප්‍රකාශන ගණනාවක් ඇතුළත් වේ. ඉතිහාසය, වර්තමාන ගැටළු සහ පොදු ජනතාවගේ දේශපාලන වටිනාකම් සහ අරගල එකට මිශ්‍ර කරන නුවෙවා කැන්සියන් වැනි සංගීතය මගින් ග්වාතමාලාවේ සමාජ වෙනස බලගන්වා ඇත. ඔවුන්ගේ ප්‍රතිමා ශිල්පය මගින් ලේඛනගත කර ඇති පරිදි, මායාවරුන්ට දැඩි සංගීත භාවිතයක් තිබුණි.[261][262] 1524 සිට යුරෝපීය සංගීතයට හඳුන්වා දුන් නව ලෝකයේ පළමු කලාපවලින් එකක් ද ග්වාතමාලාව විය. පුනරුද, බැරොක්, සම්භාව්‍ය, ආදර සහ සමකාලීන සංගීත ශෛලීන්ගෙන් බොහෝ නිර්මාපකයින් සියලු ප්‍රභේදවල කෘති දායක කර ඇත. ලී සයිලෝෆෝනයක් වැනි මාරිම්බා,[263] ජාතික සංගීත භාණ්ඩය වන අතර එහි සංගීතය ග්වාතමාලාවේ බහුලව දක්නට ලැබේ.[264] එය සියවසකට වැඩි කාලයක් තිස්සේ ජනප්‍රිය වී ඇති ඉතා ආකර්ශනීය කෑලි විශාල එකතුවක් වර්ධනය කර ඇත.
හිස්ටෝරියා ජෙනරල් ඩි ග්වාතමාලාව විසින් ග්වාතමාලාවේ ඓතිහාසික සංගීතය සම්පාදනය කරන ලද සීඩී මාලාවක් ප්‍රකාශයට පත් කර ඇති අතර, එහි සෑම ශෛලියක්ම නියෝජනය වේ, මායා, යටත් විජිත, ස්වාධීන සහ ජනරජ යුගවල සිට වර්තමානය දක්වා. ග්වාතමාලාවේ බොහෝ සමකාලීන සංගීත කණ්ඩායම් කැරිබියානු සංගීතය, සල්සා, ගරිෆූනා බලපෑමට ලක් වූ පුන්ටා, ලතින් පොප්, මෙක්සිකානු කලාපීය සහ මරියාචි වාදනය කරයි.
ආහාර පිසීම
[සංස්කරණය]
ග්වාතමාලාවේ ආහාරවල බොහෝ සාම්ප්‍රදායික ආහාර මායා ආහාර මත පදනම් වන අතර ප්‍රධාන අමුද්‍රව්‍ය ලෙස ඉරිඟු, මිරිස් සහ කළු බෝංචි කැපී පෙනේ. සාම්ප්‍රදායික කෑම වර්ගවල කකික් (කක්-ඉක්) ඇතුළු විවිධ ස්ටූ වර්ග ද ඇතුළත් වේ, එය තුර්කිය, පෙපියන් සහ කොසිඩෝ සමඟ තක්කාලි මත පදනම් වූ ඉස්ටුවක් වේ. ග්වාතමාලාව එහි ඇන්ටොජිටෝස් සඳහා ද ප්‍රසිද්ධය, ඒවාට "චුචිටෝස්" ලෙස හඳුන්වන කුඩා ටමාල්, බැදපු කෙසෙල් සහ තක්කාලි සෝස්, ගුවාකමෝල් හෝ කළු බෝංචි සමඟ ටොස්ටාඩා ඇතුළත් වේ. ඇතැම් ආහාර සතියේ ඇතැම් දිනවල ද බහුලව අනුභව කරනු ලැබේ; නිදසුනක් වශයෙන්, ජනප්‍රිය සිරිතක් වන්නේ බ්‍රහස්පතින්දා පැචේස් (අර්තාපල් වලින් සාදන ලද ටමාල් වර්ගයක්) අනුභව කිරීමයි. නොවැම්බර් 1 වන දින සියලුම සාන්තුවරයන්ගේ දිනය සඳහා ෆියම්බ්‍රේ හෝ නත්තල් සමයේදී ඉතා සුලභ වන ටමාල්ස් සහ පොන්චේ (පළතුරු පන්ච්) වැනි ඇතැම් කෑම වර්ග විශේෂ අවස්ථාවන් සමඟ ද සම්බන්ධ වේ.
ක්‍රීඩා
[සංස්කරණය]
පාපන්දු
[සංස්කරණය]ග්වාතමාලාවේ ජනප්‍රියම ක්‍රීඩාව පාපන්දු වන අතර එහි ජාතික කණ්ඩායම CONCACAF ශූරතාවලියේ සංස්කරණ 18 කට සහභාගී වී ඇති අතර එය 1967 දී එක් වරක් ජයග්‍රහණය කර ඇත. කෙසේ වෙතත්, කණ්ඩායම තවමත් FIFA ලෝක කුසලානය සඳහා සුදුසුකම් ලබා නොමැත. 1919 දී පිහිටුවන ලද ග්වාතමාලාවේ ජාතික පාපන්දු සම්මේලනය රටේ ජාතික ලීගය සහ එහි පහළ මට්ටමේ තරඟ සංවිධානය කරයි.
ෆුට්සල්
[සංස්කරණය]ෆුට්සල් යනු ග්වාතමාලාවේ වඩාත්ම සාර්ථක කණ්ඩායම් ක්‍රීඩාවයි. එහි ජාතික කණ්ඩායම සත්කාරක ලෙස 2008 CONCACAF ෆුට්සල් ශූරතාව දිනා ගත්තේය. එය 2012 දී සත්කාරක ලෙස අනුශූරතාවය ද වූ අතර 2016 සහ 2024 දී ලෝකඩ පදක්කම දිනා ගත්තේය.
ගෝතමාලාව 2000 දී FIFA ෆුට්සල් ලෝක කුසලානයට ප්‍රථම වරට සහභාගී වූ අතර, සත්කාරක ලෙස සහභාගී වූ අතර 2008 සිට සෑම තරඟයකටම ක්‍රීඩා කර ඇත. එය කිසි විටෙකත් පළමු වටය සමත් වී නැත. එය 2009 සිට සෑම ග්‍රෑන්ඩ් ප්‍රී ඩි ෆුට්සල් තරගාවලියකටම සහභාගී වී ඇති අතර 2014 දී අවසන් පූර්ව වටයට පිවිස ඇත.
ඔලිම්පික්
[සංස්කරණය]ග්වාතමාලා ඔලිම්පික් කමිටුව 1947 දී ආරම්භ කරන ලද අතර එම වසරේම ජාත්‍යන්තර ඔලිම්පික් කමිටුව විසින් එය පිළිගනු ලැබීය. ග්වාතමාලා 1952 ගිම්හාන ඔලිම්පික් උළෙලට සහ 1968 ගිම්හාන ඔලිම්පික් උළෙලේ සිට සෑම සංස්කරණයකටම සහභාගී විය. එය 1988 දී ශීත ඍතු ඔලිම්පික් උළෙලේ තනි සංස්කරණයක ද දර්ශනය වී ඇත.[තහවුරු කර නොමැත]
එරික් බැරොන්ඩෝ 2012 ගිම්හාන ඔලිම්පික් උළෙලේ ධාවන පථයේ රිදී පදක්කමක් දිනා ගනිමින් ග්වාතමාලාවට පළමු ඔලිම්පික් පදක්කම දිනා ගත්තේය.[තහවුරු කර නොමැත] 2024 පැරිස් ගිම්හාන ඔලිම්පික් උළෙලේ වෙඩි තැබීමේ තරඟයේදී ජීන් පියරේ බ්‍රෝල් ග්වාතමාලාවේ දෙවන ඔලිම්පික් පදක්කම දිනා ගත්තේය: ලෝකඩ පදක්කමක්.[තහවුරු කර නොමැත] 2024 පැරිස් ගිම්හාන ඔලිම්පික් උළෙලේදී වෙඩි තැබීමේ තරගයෙන් ඔලිම්පික් ක්‍රීඩා උළෙලේදී ග්වාතමාලාවේ ප්‍රථම රන් පදක්කම සහ ගෝතමාලාවට තෙවැනි ඔලිම්පික් පදක්කම දිනා ගැනීමට ඇඩ්‍රියානා රුආනෝ සමත් විය.[265]
වෙනත් ක්‍රීඩා
[සංස්කරණය]ග්වාතමාලාව පැසිපන්දු, බීච් වොලිබෝල්[266] හෝ ටෙක්බෝල් වැනි විෂයයන් කිහිපයකම ජාතික ක්‍රීඩා කණ්ඩායම් තබා ගනී.[267]
යොමු කිරීම්
[සංස්කරණය]- ^ Banco de Guatemala 1996.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 April 2022.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 July 2018.
- ^ (Archived 2023 edition)
- ^ a b c d "World Economic Outlook Database, October 2024 Edition. (Guatemala)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 October 2024. සම්ප්‍රවේශය 2 January 2025.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 March 2019.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 13 March 2024.
- ^ Blakeley 2009, පිටු අංකය: 92.
- ^ Cooper 2008, පිටු අංකය: 171.
- ^ Solano 2012, පිටු අංක: 3–15.
- ^ Conservation International 2007.
- ^ a b "World Population Prospects 2022". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.
- ^ a b "World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100" (XSLX). population.un.org ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.
- ^ Campbell 1997.
- ^ Troika study abroad programs 2006.
- ^ Carmack, Robert M. (1981). 6555814.
- ^ Metcalfe, Jessica (2005). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 31 January 2024.
- ^ Mary Esquivel de Villalobos. මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 April 2007.
- ^ Leyden, Barbara. මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 April 2007.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 July 2016.
- ^ a b c Gill, Richardson Benedict (2000). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 November 2015.
- ^ Foster 2000.
- ^ Lovell 2005, p. 58.
- ^ සංරක්ෂණය කළ පිටපත 24 ජූලි 2009 at the Wayback Machine digital map exhibition on the History of the conquest of Guatemala.
- ^ Foster 2000, පිටු අංක: 69–71.
- ^ සංරක්ෂණය කළ පිටපත 27 මැයි 2021 at the Wayback Machine(2019) (Page 144-145)
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 September 2013.
- ^ González Davison 2008, පිටු අංක: 84-85.
- ^ González Davison 2008, පිටු අංකය: 85.
- ^ González Davison 2008, පිටු අංකය: 86.
- ^ González Davison 2008, පිටු අංකය: 87.
- ^ González Davison 2008, පිටු අංකය: 88.
- ^ González Davison 2008, පිටු අංකය: 89.
- ^ González Davison 2008, පිටු අංක: 91-92.
- ^ González Davison 2008, පිටු අංකය: 92.
- ^ a b Hernández de León 1959, පිටු අංකය: 20 April.
- ^ González Davison 2008, පිටු අංකය: 96.
- ^ a b Hernández de León 1959, පිටු අංකය: 48.
- ^ a b González Davison 2008, පිටු අංක: 122–127.
- ^ a b c Hernández de León 1959, පිටු අංකය: ?[page needed].
- ^ Compagnie Belge de Colonisation 1844.
- ^ Woodward 1993, පිටු අංකය: 498.
- ^ a b c d e Hernández de León 1930.
- ^ Miceli 1974, පිටු අංකය: 72.
- ^ González Davison 2008, පිටු අංකය: 270.
- ^ González Davison 2008, පිටු අංක: 270–271.
- ^ González Davison 2008, පිටු අංකය: 271.
- ^ a b c d González Davison 2008, පිටු අංකය: 275.
- ^ a b González Davison 2008, පිටු අංකය: 278.
- ^ González Davison 2008.
- ^ a b González Davison 2008, පිටු අංකය: 279.
- ^ a b González Davison 2008, පිටු අංකය: 280.
- ^ Weaver 1999, පිටු අංකය: 138.
- ^ Calvert 1985, පිටු අංකය: 36.
- ^ prensalibre.com. මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 සැප්තැම්බර් 2014.
- ^ a b Barrientos 1948, පිටු අංකය: 106.
- ^ Aycinena 1854, පිටු අංක: 2–16.
- ^ González Davison 2008, පිටු අංකය: 428.
- ^ de Ferranti, David (2004). සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 10 December 2018.
- ^ Foster 2000, පිටු අංක: 173–175.
- ^ a b De los Ríos 1948, පිටු අංකය: 78.
- ^ De los Ríos 1948, පිටු අංකය: 82.
- ^ Chapman 2007, පිටු අංකය: 54.
- ^ Arévalo Martinez 1945, පිටු අංකය: 42.
- ^ Arévalo Martinez 1945, පිටු අංකය: 46.
- ^ Torres Espinoza 2007, පිටු අංකය: 42.
- ^ Dosal 1993.
- ^ Chapman 2007.
- ^ de Aerenlund 2006.
- ^ Arévalo Martinez 1945, පිටු අංකය: 146.
- ^ Dosal 1993, පිටු අංකය: 27.
- ^ Forster 2001, පිටු අංක: 12–15.
- ^ Gleijeses 1991, පිටු අංක: 10–11.
- ^ a b Forster 2001, පිටු අංකය: 29.
- ^ Gleijeses 1991, පිටු අංකය: 13.
- ^ Gleijeses 1991, පිටු අංකය: 17.
- ^ Forster 2001, පිටු අංක: 29–32.
- ^ Gleijeses 1991, පිටු අංකය: 14.
- ^ Gleijeses 1991, පිටු අංකය: 22.
- ^ Forster 2001, පිටු අංකය: 19.
- ^ Schlesinger & Kinzer 1999, පිටු අංක: 67–71.
- ^ Gleijeses 1991, පිටු අංකය: 20.
- ^ Immerman 1982, පිටු අංකය: 37.
- ^ Gleijeses 1991, පිටු අංකය: 19.
- ^ De los Ríos 1948, පිටු අංකය: 98.
- ^ Shillington 2002, පිටු අංක: 38–39.
- ^ Streeter2000, පිටු අංක: 11–12.
- ^ Immerman 1982, පිටු අංකය: 32.
- ^ Grandin 2000, පිටු අංකය: 195.
- ^ Benz 1996, පිටු අංක: 16–17.
- ^ Loveman & Davies 1997, පිටු අංක: 118–120.
- ^ Forster, Cindy (1994). "The Time of "Freedom": San Marcos Coffee Workers and the Radicalization of the Guatemalan National Revolution, 1944–1954". Radical History Review. 1994 (58): 35–78. doi:0163-6545.
- ^ Forster 2001, පිටු අංක: 89–91.
- ^ Streeter 2000, පිටු අංක: 12–15.
- ^ a b c Chomsky, Noam (1985). 154–160.
- ^ Streeter 2000, පිටු අංක: 14–15.
- ^ Forster 2001, පිටු අංක: 98–99.
- ^ a b Streeter 2000, පිටු අංක: 15–16.
- ^ Streeter 2000, පිටු අංක: 16–17.
- ^ Gleijeses 1991, පිටු අංක: 73–84.
- ^ Streeter 2000, පිටු අංක: 18–19.
- ^ a b Immerman 1982, පිටු අංක: 64–67.
- ^ Gleijeses 1991, පිටු අංක: 144–146.
- ^ a b Gleijeses 1991, පිටු අංක: 149–164.
- ^ Immerman 1982, පිටු අංක: 48–50.
- ^ Paterson 2009, පිටු අංකය: 304.
- ^ a b Schlesinger & Kinzer 1999, පිටු අංකය: 102.
- ^ Gleijeses 1991, පිටු අංක: 228–231.
- ^ Immerman 1982, පිටු අංක: 122–127.
- ^ a b Immerman 1982, පිටු අංක: 161–170.
- ^ Schlesinger & Kinzer 1999, පිටු අංක: 171–175.
- ^ a b c Immerman 1982, පිටු අංක: 173–178.
- ^ Schlesinger & Kinzer 1999, පිටු අංක: 190–204.
- ^ McClintock, Michael (1985). "State Terror and Popular Resistance in Guatemala". The American Connection. Vol. 2. London, UK: Zed. p. 50. ISBN 9780862322595.
- ^ Rabe, Stephen G. (1999). The Most Dangerous Area in the World: John F. Kennedy Confronts Communist Revolution in Latin America. Chapel Hill: University of North Carolina press. pp. 73–75. ISBN 080784764X.
- ^ McClintock, Michael (1987). American Connection.
- ^ Chomsky, Noam (1985). Turning the Tide. Boston, Massachusetts: South End Press.
- ^ LaFeber 1993, පිටු අංකය: 165.
- ^ McClintock, Michael (1987). The American Connection Vol II. pp. 216–7.
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2010.
- ^ සංරක්ෂණය කළ පිටපත 18 පෙබරවාරි 2017 at the Wayback Machine The New York Times, 19 May 2013. Retrieved 13 July 2014.
- ^ සංරක්ෂණය කළ පිටපත 21 නොවැම්බර් 2016 at the Wayback Machine. Democracy Now! 15 May 2013.
- ^ Burgos-Debray, Elizabeth (2010). I, Rigoberta Menchu. Verso.
- ^ a b මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 December 2006.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 September 2013.
- ^ Ogle, Kathy. සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 July 2018.
- ^ a b Stanford, Peter (16 March 2008). "Review of The Art of Political Murder: Who Killed Bishop Gerardi?, by Francisco Goldman". The Independent. London, UK. Retrieved 25 July 2016.
- ^ Gonzalez, David (9 June 2001). මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 7 September 2018.
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ Babington, Charles (11 March 1999). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 September 2013.
- ^ Malkin, Elisabeth (10 May 2013). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 February 2017.
- ^ සංරක්ෂණය කළ පිටපත 14 අගෝස්තු 2018 at the Wayback Machine. BBC, 6 November 2013.
- ^ සංරක්ෂණය කළ පිටපත 11 දෙසැම්බර් 2016 at the Wayback Machine. The Guardian. 25 August 2015.
- ^ a b Dudley, Steven (21 November 2011). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 21 July 2016.
- ^ CICIS. සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2016.
- ^ McDonald, Mike (24 May 2013). "Guatemalan ex-president extradited to U.S. on money laundering charges". Guatemala City. Reuters.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 22 July 2016. (09CRIM1142)
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 5 December 2022.
- ^ "New Guatemala President Otto Perez Molina takes office". BBC News. 15 January 2012.
- ^ a b Véliz, Rodrigo (17 April 2015). මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 April 2015.
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 June 2015.
- ^ Solano, Luis (22 April 2015). මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 25 April 2015.
- ^ Itzamná, Ollantay (21 May 2015). මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 May 2015.
- ^ Porras Castejón, Gustavo (19 June 2015). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 June 2015.
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 9 July 2015.
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 July 2015.
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 August 2015.
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 August 2015.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 February 2018.
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 August 2015.
- ^ Olmstead, Gladys; Medina, Sofía (27 August 2015). මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 August 2015.
- ^ Ruano, Jessica (21 August 2015). මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 August 2015.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2024.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 September 2015.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 September 2015.
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 3 September 2015.
- ^ Alder, Dan (13 June 2016). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 July 2016.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2024.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2024.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2024.
- ^ "Guatemala protesters set congress on fire during budget protests". The Guardian. Associated Press. 22 November 2020.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2024.
- ^ Romero, Simon; García, Jody (21 August 2023). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2024.
- ^ Menchu, Sofia (14 January 2024). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 January 2024.
- ^ D., Sonia Pérez (14 January 2024). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 January 2024.
- ^ D., Sonia Pérez (15 January 2024). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 January 2024.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2024.
- ^ Hora, Redacción La (19 January 2024). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 January 2024.
- ^ España, Diego (28 December 2023). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 January 2024.
- ^ Luna, Astrid (9 February 2024). "President Arévalo announces a Special Group Against Extortion | GTNews - Guatemalan News Agency" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 9 February 2024.
- ^ "Nuevo Grupo Especial contra las Extorsiones operará en zonas 6 y 12 y Villa Nueva" (ස්පාඤ්ඤ බසින්). 8 February 2024. සම්ප්‍රවේශය 9 February 2024.
- ^ "Tras informe de 100 días de Gobierno, Bernardo Arévalo anuncia que solicitó reducir su salario". La Hora (ස්පාඤ්ඤ බසින්). 23 April 2024. සම්ප්‍රවේශය 23 April 2024.
- ^ Vega, Juan Manuel (23 April 2024). "Presidente Bernardo Arévalo y vicepresidenta Karin Herrera rebajan 25 % de su salario - Agencia Guatemalteca de Noticias" (ස්පාඤ්ඤ බසින්). සම්ප්‍රවේශය 24 April 2024.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2020.
- ^ මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 January 2007.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2010.
- ^ Grantham, H. S.; Duncan, A.; Evans, T. D.; Jones, K. R.; Beyer, H. L.; Schuster, R.; Walston, J.; Ray, J. C.; Robinson, J. G.; Callow, M.; Clements, T.; Costa, H. M.; DeGemmis, A.; Elsen, P. R.; Ervin, J.; Franco, P.; Goldman, E.; Goetz, S.; Hansen, A.; Hofsvang, E.; Jantz, P.; Jupiter, S.; Kang, A.; Langhammer, P.; Laurance, W. F.; Lieberman, S.; Linkie, M.; Malhi, Y.; Maxwell, S.; Mendez, M.; Mittermeier, R.; Murray, N. J.; Possingham, H.; Radachowsky, J.; Saatchi, S.; Samper, C.; Silverman, J.; Shapiro, A.; Strassburg, B.; Stevens, T.; Stokes, E.; Taylor, R.; Tear, T.; Tizard, R.; Venter, O.; Visconti, P.; Wang, S.; Watson, J. E. M. (2020). 2041-1723. PMC 33293507.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 September 2015.
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 September 2015.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2024.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2024.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 June 2021.
- ^ සංරක්ෂණය කළ පිටපත 21 අප්‍රේල් 2023 at the Wayback Machine by George Pope Atkins Greenwood Press, Westport, Connecticut (1997) p. 36.
- ^ Gorina-Ysern, Montserrat. සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 April 2007.
- ^ Jorge Luján Muñoz, director general. (2005). Historia General de Guatemala. Guatemala: Asociación de Amigos del País. ISBN 84-88622-07-4.
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 ජූනි 2015.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 September 2020.
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 September 2015.
- ^ a b Bargent, James (4 July 2013). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 January 2019.
- ^ a b c Sanford, Victoria. සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 July 2016.
- ^ a b සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 December 2015.
- ^ a b සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 December 2011.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 January 2009.
- ^ සංරක්ෂණය කළ පිටපත 3 ජූලි 2015 at the Wayback Machine DeGuate
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 8 January 2024.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2024.
- ^ සංරක්ෂණය කළ පිටපත 8 ජනවාරි 2013 at the Wayback Machine. The New York Times. 5 January 2013
- ^ සංරක්ෂණය කළ පිටපත 8 මාර්තු 2021 at the Wayback Machine Reuters. 7 May 2014. Retrieved 6 January 2020.
- ^ Dan Oancea සංරක්ෂණය කළ පිටපත 16 මැයි 2011 at the Wayback Machine
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2024-12-20.
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 15 January 2007. Amnesty International, 2006. Retrieved 26 January 2007.
- ^ World Intellectual Property Organization (2024). 10.34667/tind.50062. ISBN 978-92-805-3681-2. සම්ප්‍රවේශය 2024-10-22.
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2010.
- ^ a b c d e f Squier, E. G (1858). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 October 2020.
- ^ a b Platt, Lyman (1998). Census Records for Latin America and the Hispanic United States. Baltimore, MD: Genealogical Publishing Company. p. 38. ISBN 0806315555.
- ^ a b c d McCreery, David (1994). Rural Guatemala, 1760-1940. Stanford, CA: Stanford University Press. p. 346. ISBN 9780804723183.
- ^ Library of Congress., Census Library Project; Taeuber, Irene Barnes; United States, Bureau of the Census (1943). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 September 2020.
- ^ Loveman, Mara (2014). "Racial Classification and the State in Latin America". National Colors: Racial Classification and the State in Latin America. JStor: Oxford University Press. p. 33. ISBN 9780199337378.
- ^ a b c d Monaghan, John, ed. (2000). Supplement to the Handbook of the Middle American Indians, Volume 6: Ethnology. Austin, TX: University of Texas Press. p. 227. ISBN 9780292791787.
- ^ Holbrock, Mary (2016). Mayan Literacy Reinvention in Guatemala. Albuquerque, NM: University of New Mexico Press. p. 224. ISBN 9780826357236.
- ^ a b සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 December 2011.
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ The 2000 U.S. Census recorded 480,665 Guatemalan-born respondents; see Smith (2006)
- ^ Smith, James (April 2006). මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 July 2007.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2010.
- ^ Semple, Kirk (28 July 2019). 0362-4331. සම්ප්‍රවේශය 29 July 2019.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 30 April 2022.
- ^ උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: අනීතික
<ref>ටැගය;ග්වාතමාලාවේ ජන විකාශනය censopoblacion.gtනමැති ආශ්‍රේයන් සඳහා කිසිදු පෙළක් සපයා නොතිබුණි - ^ a b c සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 April 2022.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 15 August 2021.
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ Rodríguez, Luisa (29 August 2004) මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2016.. prensalibre.com.
- ^ මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 June 2007.
- ^ Heimberger, Janet L. Language and Ethnicity: Multiple Literacies in Context, Language Education in Guatemala. Bilingual Research Journal. Vol. 30, Issue 1, pp. 65–86, 2006.
- ^ Holland, Clifton L. සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 9 April 2023 – via Rancho Colibri.
- ^ Shellnutt, Kate (17 May 2018). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2022.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2022.
- ^ Balloussier, Anna Virginia (14 January 2020). "Evangélicos podem desbancar católicos no Brasil em pouco mais de uma década" [Evangelicals can beat Catholics in Brazil in just over a decade]. Folha de S.Paulo. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2022.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 February 2015.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 February 2015.
- ^ Jackson, Fr. Peter (13 September 2013). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 May 2014.
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 May 2014.
- ^ Brandow, Jesse (27 August 2012). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 23 May 2014.
- ^ සංරක්ෂණය කළ පිටපත 14 අගෝස්තු 2011 at the Wayback Machine. Focolare. 28 July 2011. Retrieved on 2 January 2012.
- ^ Duffey, Michael K සංරක්ෂණය කළ පිටපත 18 ජූනි 2012 at the Wayback Machine
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 May 2022.
- ^ Gragnolati, Michele; Marini, Alessandra (2003). මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ a b c Pena, Christine Lao (2013), http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2013/02/04/000425962_20130204103631/Rendered/PDF/750010NWP0Box30ge0Program0GUATEMALA.pdf
- ^ මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ a b මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ Adams, Walter Randolph; Hawkins, John P. (2007). Health Care in Maya Guatemala: Confronting Medical Pluralism in a Developing Country. Norman, Oklahoma: University of Oklahoma Press. pp. 4–10.
- ^ "Global Hunger Index Scores by 2024 GHI Rank". Global Hunger Index (GHI) - peer-reviewed annual publication designed to comprehensively measure and track hunger at the global, regional, and country levels (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2024-12-18.
- ^ "Constitución de Guatemala - Wikisource". es.wikisource.org (ස්පාඤ්ඤ බසින්). සම්ප්‍රවේශය 4 February 2024.
- ^ "Historia de la fundación de la Universidad de San Carlos de Guatemala" (ස්පාඤ්ඤ බසින්). 29 January 2022. සම්ප්‍රවේශය 4 February 2024.
- ^ "World Bank Open Data". World Bank Open Data. සම්ප්‍රවේශය 4 February 2024.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 January 2019.
- ^ සංරක්ෂණය කළ පිටපත 12 ජනවාරි 2012 at the Wayback Machine. UNESCO Institute for Statistics. Retrieved on 2 January 2012.
- ^ https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/guatemala/#people-and-society, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 2 February 2024
- ^ "Guatemala: Departments". citypopulation.de. සම්ප්‍රවේශය 30 April 2022.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2010.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2010.
- ^ Menchú, Rigoberta (2009). I, Rigoberta Menchu: An Indian Woman in Guatemala Paperback – January 12, 2010. Verso Books. ISBN 978-1844674183.
- ^ Menchú, Rigoberta (1998). Crossing Borders Hardcover – August 17, 1998. Verso. ISBN 1859848931.
- ^ "Prensa Libre – Periódico líder de Guatemala". 14 June 2008 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 June 2008.
- ^ "Siglo21.com.gt". 3 March 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 September 2015.
- ^ Bethany Kay Duke (May 2014). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2016.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 July 2016.
- ^ SCHWEITZER, VIVIEN (29 June 2008). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 June 2018.
- ^ Saeed, Saeed (22 March 2018). සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 June 2018.
- ^ "Shooting: Ruano wins women's trap, Guatemala's first Olympic gold in history". Paris 2024. සම්ප්‍රවේශය 31 July 2024.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 August 2021.
- ^ සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 February 2024.